3. KİTAP

1.pasajMuhammedilerin (müslümanların) ortaya çıkışı hakkında. Muhtelif anlatılar var. Sebeos 30.pasaja göre Sasaniler Jerusalem’den çekilince Romalılardan kaçan Jerusalemli Yahudiler Tachkastan çölüne gidip zaten tanıdıkları  İşmailoğullarından yardım isterler. Bu versiyonda Muhammedilerin niyeti aslında dünyayı fethetmek değildir. 629 Mutah muharebesi ardından Romalılardan haksız zapt ettiği yerleri sahiplerine iade edip, zararı tazmin etmesini isterler ama Heraclius olumsuz yanıt verir ve belki yine de çatışma olmayacaktır ama Heraclius’un gözlemde kalın emri ile Arabia’ya gönderdiği kardeşi Theodosius komutasındaki askerler kamp kurmuş Araplara saldırınca aksiyon başlar. Movzes versiyonu ise belki Camiut Tevarih alıntısıdır: Bahira adında bir Ariancenobit veya başka bir anlatımda Bahira adında Nestorian vardır ve Muhammed’e Eski ve Yeni Ahit’i öğretir ve Muhammed peygamber de  Araplara. Sonra gücünü Allah’tan aldığını söyleyerek Romalılara elçiler yollar ve bu arada Ibrahim’in Evi ve İbrahim’in ordusunu kurar. Tabari 14’e göre bu söylenceler olmasa da genel bir şüphe ve dedikodular 600 ortalarında zaten vardı. Tiflis’in teslim olması pasajında, Habib b. Maslamah Tiflis halkına hitaben, “eskiden dağınık kabileler halinde yaşadığımız doğrudur,” der. “Neyse ki Tanrı/Allah bizi Muhammed’in rehberliğinde birleştirdi, eskiden az ve cahildik,  İslam ile güçlendik.”* 

*Kıyas için aldım bu cümleyi;Romalılarda böyle bir yaklaşım yok ama epiclerde var.

2.pasajAbu Kuhafe oğlu halife Ebu Bekir’den İkinci Harun olarak da bilinen 831/2 Muhammed Amir Mumin’e kadar ki halifeleri listeler.  Sonuncusunun 833-42 Mutasım olması lazım. Mutasım döneminde Movzes’inKhazar derken kastettikleri Bağdat’a bağlı Khazar bölüğü/kışlası. Türk ve Fargana kışlaları da var.  Hangi Khazar sorusunda birbirinden ayırd etmek için bizim kuzeylileri Balkabakları, Bağdatikleri Baykuş-oğulları diye ayırdım (Yakubi 1.kitap), okurken anlayacaksınız.  Bu fazda (842-47 Vasık Billah dönemi) YecücMecüclük Çin tarafına kayacak; diğer dinler YecücMecüc derken ilahiyattan atıf yapar, Müslümanlar  da ama manalandırmada Müslümanlar için bakır ve demir madenleri neredeyse Yecüc ülkesi oradadır (Tabari, Baladhur, IbnHurdazbih ).

21. Pasaja kadar ki Khazar/Hunlar/Türkler Balkabağı , 21.pasajdakiler Baykuş oğulları. 

Bu bölümün diğerlerinden farkı ya birbirinden bağımsız notlar derleme sürecinde ileride tasnif amaçlı bir araya getirildi (karalama defterlerimiz gibi)  veya kalem bir sebepten tekrara düşüyor. İçerikten arşiv taraması sonucuna gittim. Her yönden italik eklemelerim olacağından bölümlere ayırdım.

Syriani Mikhail Rabo-MattiMoosa tercümesi sh 47 : Marwan oğlu Abdulmelik halife ilan edildikten sonra Babylon, Rish Ayna, Nisibin (Nusaybin), Damascus (Şam tarafı) ve Cerceium’da (Habur tarafı) ayaklanmalar oldu. Her yönden problemlerle çevrili Abdül Melik Romalılarla barış yolu aradı ve II. Justinian ile Lebanon’dakiMardaitleri  ki Syrianiler onlara Gargumoye/ Jarajima derlerdi,  çekmesi ve Tayoye/Arap topraklarına akınları durdurması karşılığında Romalılara 10 yıl boyunca günlük 1000 dirham, bir kısrak, bir köle ödeme yapmayı taahhüt etti. Kıbrıs tarafların ortak yönetiminde olacak ve kafa vergisini paylaşacaklardı. JustinianMardaitleri Roma topraklarına götürdü. Onların sayısı 12 bin idi. Armenia, Ghorzan, Arzen ve Madi kuzeyi ki burası Azerbaycan idi,  Romalılara tabi idi. Ne var ki Justinian kibirli bir adamdı ve yedinci senesinde ( 685 +7= 692) Kıbrıs anlaşmasını bozdu ve buradaki otoriteyi Tayoye (Araplar) ile paylaşmak istemedi. O zaman Jazira emiri Muhammed Roma ülkesini işgal etti, CappadocciaCaesarea’ya girdi ve Saqaliba (Slavlar) Tayoye’ye katıldı ve 7000’i Syria’ya geçti. Tayoye onları Antioch ve Kıbrıs’a yerleştirdi ve onlara karı verip, evlendirdi ve onlara  barınma ve yiyecek sağladı. 695 senesinde Romalılar Antioch içlerine saldırdı ve Tayoyo onları püskürtüp, çoğunu öldürdü. Abdülmelik bu arada nehir taşmasını engellemek için bir çok kanal kazdırma projesine girmişti, tamamlanmadan vefat etti (704/5)

*Araplar saqaliba tabirini çok kullanıyor, ben su insanları, su ötesi/su mesafeli anlamda kullandıklarını düşünüyorum-belki farsça karışıktır.

3.pasaj diofizitNersesBakur’unAghuaniakatoghikosu olması hakkında: VarazTrdat’ın Kalkedon sempatizanı karısı tiqin Spam Kalkedon ve diofizit olan Gardman piskoposu Nerses ile gizlice anlaşma yapmıştı. AghuaniakatoghikosuEghiazar 688’de vefat edince Spam, Nerses’inkatoghikos olmasını istedi. MetsIrank piskoposu Yovel  büyük kurulda Nerses’in Kalkedon Amentüsü ile Tome of Leo’yu yazılı olarak reddetmesi ve yüzüğü ile mühürlemesinde ısrarcı oldu ve sonra da bu reddiyeyi kendi kasasında sakladı. 14 sene geçti. 702 senesindeyiz. Yovel vefat etti.  Nerses o zaman MetsIrank’a gitti ve oradaki papaz Zakaria’yı piskoposluk vaadi ile o belgeyi kasadan çıkarmaya ikna etti ve belgeyi yok etti. Zakaria böylece MetsIrank piskoposu oldu. Nerses ardından leydi Spam ve başka aristokratların da desteği ile kilise altarlarını  (anti-Kalkedonları kastediyor) yıkmaya başladı. Bunlardan birisi de Khazar ve Hun topraklarında  mucizeler sergileyen İsrayel’in Met Kueank kilisesi idi. Gardman piskoposu Eghiazar’ı idam ettirdi. Ancak bazı piskoposlar onu desteklemedi.  Kapagha piskoposu Yovhannes, Amaras piskoposu Sahak,  Hosh piskoposu Simeon , ayrıca Aghuanların büyük prensi Sheroy ve asilleri muhalifler arasında idi.

*VarazTrdat  büyük olasılıkla Leontios’un 686 seferinde oğulları ile birlikte  Constantinopl’e zorunlu misafirliğe götürülüyor veya sonraki birkaç senede. Biraz karışık anlatıyor. VarazTrdat sonra dönüyor ama artık eski konumunda değildir ve tiqin (kraliçe) karısı Spram da tiqinlikten varlıklı-zengin kadın statüsüne düşmüştür.  Sheroy bölgede yükselen yıldızdır. 

Sheroy başkanlığında bu insanlar bir toplantı yaptı ve Nerses ve tüm hereticleri aforoz etti. Ardından da Armenianlara durumu açıklayan bir mektup yazdılar:

4.pasaj Birleşik AghuansinodundanArmenianlarınkatoghikos’uEghia’ya;  atalarımız atalarınızla aynı Ortodoks inancı paylaşıyordu. Kalkedon sapkınlığı her yana yayılmış olsa da şimdiye kadar topraklarımıza girmemişti. Ne var ki iyi bir çoban olduğunu zannettiğimiz Nerses kurda döndü ve sürüyü bölmeye başladı.  Lütfen karşılıklı görüşelim ve yaralarımızı iyileştirelim

5.pasajEghia o zaman Halife Abdul Melik’e yazdı : “Armenianların baş piskoposu Eghia’dan dünya fatihi Halife Abdül Melik’e; egemenliğiniz altındaki topraklarda yaşayan biz (Armenianlar) ve Aghuanlar aynı inançtayız (monofizitizim) ancak şimdi Partaw’da ikamet eden Aghuaniakatoghikosu Bizansların imparatoru ile anlaştı ve dualarında onun ismini anıyor ve herkesi onunla doktrinsel birleşmeye zorluyor. Bu durumdan haberdar olun ve ayrıca onunla birlikte hareket eden varlıklı kadına karşı da tedbir almakta gecikmeyin. Yüksek otoriteniz altında, Tanrı’ya suç işleyenlerin günahlarıyla orantılı cezalandırılmasını emredin.

6.pasaj  Abdül Melik’ten Armeniakatoghikosu (jatlik) Eghia’ya:  “Eghia, Tanrı’nın adamı. Mektubunu okudum ve sadık hizmetkarımı kalabalık bir ordu ile yolladım. Otoritene ayaklanan Aghuanları senin dinine döndürecekler. Sen de Partaw’da ol. Nerses ve o kadın zincire vurulup, sarayıma getirilecek.  Bu bütün isyancılara uyarı olacak. “

7.pasaj  böylece EghiaPartaw’a gitti ve Nerses’in kendisine getirilmesini emretti ancak Nerses saklanmıştı. Aghuania’nın dindar prensi SheroyNerses’e yakın herkesi tutuklattı ve Nerses’in yerini öğrendi.  Nerses ve Spam yan yana zincirlendi. Nerses 8 gün sonra ölürken Sheroy’u lanetledi. Nersek 3,5 yılı heretic, toplam 17,5 sene katoghikosluk yapmıştı.

Nerses’in sapkınlığı topraktan silindi. Simeon bir buçuk yıllığına Aghuaniakatoghikosu oldu.

10.pasajAghuania beylerinin Halife Abdül Melik’in Hadım’ına verdiği imzalı bağlılık senedi hakkında

İmzası olan bizler Partaw konsilinden yazı ile aldığımız Kutsal Ruh inancını teyid eder, Gerçek ve Diofizit sapkınlığının aldatıcı sözleri ile erdemli öğretmenler ve muhalifleri arasındaki ayrımın yapılmasını talep ederiz.  İmzacılar :

Aghuania prensi Sheroy;

AghuaniasparapetiJuankoy; 

patrician Vardan ve kardeşi Gagik ve Vaxtang i Varazmean. Bu aile Aghuania kralı Vachagan zamanındaki Mihrakanlardan Vardan Kaj soyundan olup, Gardmanlıdır;

Patrik Karoyean. Ailesi kral Vachagan zamanında Aghberd’e yerleşmiş asillerdendir. Cesur Vachagan  ile  Vache de bu aileden çıktı;

Kapaghak ve Koght’a yerleşen Atpatakan – Bab i Hrahatean prensleri ?;

Vahan i VarazYohanean. Aslen PersiaMadianatsik’den olup Kambichan’a yerleşmiş Jakobit’tir(Kalkedon olmayan Süryani. Mikhail, Armenianlar ile aralarında belirgin inanç farkı yoktu, Kiliseleri ayrı idi ama Armeniankatoghikosundan da hizmet almakta sorun görmediler, onlara Gregorien de denir der.)

Rostom i VarazAkoyean aslen PersiaStahr’dan olup Uti bölgesindeki Kaghankaytuk’a yerleşti; 

Dailam beyi oğulları Zarmihr i VarazKurdakean ve Mahmat i Sheroyean.

Halife Abdül Melik arşivlerinde kopyası olan metne göre onlar diozifizitliğe dönerlerse kılıçla veya hapisle cezalandırılmayı kabul etti ve böylece Aghuania topraklarına barış geldi.

*

*Harita ve öğütücü görseli  bölgesel darı/tahıl ekimi tarihi  ile ilgili Cenova Uni. “Theorigins of millet cultivation in theCaucasus: archaeologicalandarchaeometricapproaches’dan.

12.pasajAghuania prensi VarazTrdat’ınConstantinopl’e gitmesi, oğullarını rehin vermesi hakkında

Perslerin krallığının çökmesi ve güneydeki Arap halkının güçlenmesi ile VarazTrdat üstündeki vergi yükü iyice artmıştı. O artık üç millete haraç ödüyordu: Khazarlar, Araplar ve Bizanslılar. En acı vereni Bizanslılardan geldi. O ve oğulları başkentlerine götürüldü. Oğullarını rehin vermek zorunda kalan VarazTrdat’ın kendisi de hasta düştü ve bir süre orada yaşamak zorunda kaldı. Bizans ülkesinde baharın, alışkın olmayan yabancılara hastalık getirdiği söylenir. Saçları ve sakalları bir anda dökülür. Bizansların imparatoru VarazTrdat’a en seçme mücevherleri gösterdi ve Tanrı’nın taçlandırdığı sana bunlar çok yakışacak, dedi. Böylece beş sene geçti. En sonunda oradan ayrılmayı başaran VarazTrdat ülkesine döndü ve doğu topraklarını Araplara verdi ve o günden sonra sadece Araplara haraç ödedi. 

O günlerde Aghuania topraklarına kıtlık geldi. Bazı insanlar o zaman eski bir efsaneyi /tekerlemeyi hatırladı :

 

 

”Ben Shakashen bölgesinden akdarıyım, Kaku toprağında saklandım, herkes yanımdan geçer ama hiç beni satın almak istemez. Derken kardeşim Kıtlık dünyayı yönettiğinde prens VarazTrdat ve katoghikosEghiazar’ın masasına çıktım, onlar beni yedi ve damarlarına karıştım. Bu sebepten onları suçlamayın.”

*Akdarı ile nasıl bir çekince vardı bilmiyorum. Diğer her yer barışık. Ortaçağ tarımcılığında gerçekten de darı ekimi tercih edilmemiş bölgede (Mentesh Tepe, GadachriliGora).Kuban bölgesinde ama bu dönem için darıcılık var, bizim köyün ihtiyarlarından bildiğim kadarıyla yakın geçmişe kadar da sevilen bir gıda tüketimi idi. Arpa aslında kısıtlanıyor ve sadece hayvan yemi olarak ayrılıyor Antikitede ve disiplin cezası olarak askerlere arpa tayını durumu da var ama darı-akdarı tercih edilen ürün Romalılarda ve Araplarda.

VarazTrdat’ın oğulları Gagik ve Vardan’ın karanlık zindanlardaki tutsaklığı  babaları Doğu topraklarını Araplara teslim ettiği için 12 yıl sürdü. Bizans imparatoru Justinian öldü ve Armenian asıllı Vardan Philippicus yeni imparator oldu (711-13) ve karanlık zindanlarda hapsedilenleri serbest bıraktı. Gagik kendisine hediye edilen hayat veren Haç parçasını AghuanlarınkatoghikosuMikayel’e teslim etti.

13.pasaj:Mikayel’in yakın akraba evlilikleri ile mücadelesi hakkında.

35 yıldır Aghuania patriklik tahtını dolduran Simeon’dan sonra Mikayelkatoghikos oldu. O günlerde Aghuanlar arasında uygunsuz evlilikler başlamıştı.  Varazman oğlu Vaxtang oğlu Varazoy birinci derece kuzeni  yani Varazman’ın diğer torunu Vardanuhi ile evlenmek istedi. Mikayel “aynı dedenin torunları ne cesaretle evlenebilir,” diyerek diyerek onları aforoz etti.  Varazoy o zaman İberia/Georgia katoghikosuTalile’ye yazdı ve kanunsuz evliliğini kutsamasını istedi. Talile, “bu ancak Aghuan cemaatinden ayrılıp, benim cemaatime katılırsan mümkün olabilir,” dedi ve  öyle de yaptılar. O zaman Mikayel kilisenin rahipleri ile bir toplantı yaptı. Armenianların ışıldayan yıldızı Makenots manastırından Salomon da oradaydı. Shamkor’dakiBerd manastırında toplandılar. Varazoy’ evi lanetlendi ve Araplar o zaman o evde emzikli bebek dahil kimseyi sağ bırakmadı. 

Toplananlar sonra Talile’ye hitaben de bir mektup kaleme aldılar: “Ne cesaretle Antioch’da toplanmış ve Samosata’lıPaul’ü aforoz etmiş kutsal havarilerin koyduğu kimse akraba kadınla evlenmesin  kuralını çiğnersin? Aziz Athanasius bile bu evlilik değil, zinadır dememiş miydi? Saygıdeğer (Capadoccialı)Basil bile böyle bir fiili kınamamış mıydı? Biz Ortodoks konsili sen ve tüm sapkınları aforoz ediyor ve adil bir hakim olan Isa Mesih’e dua ediyor/sığınıyoruz.”

Talile kim bulamadım arkadaşlar.  Araplar demeyim de (hristiyan olan olmayan türlü Arap var)müslümanlar  bu sebepten kimseyi öldürmez. Evlilik islama aykırı değil. Eylemi aslında kendileri yapıyor anladığım kadarıyla (20.pasaj)

15.pasajHeraclius zamanına döndük tekrar. Geride zaferlerini bırakarak dünyamızdan ayrılmasından üç sene sonra  oğlu Constantin zamanında kutsal Jerusalem Arapların eline geçti (631/2), sonra oğlu Constans 29 sene yönetti. 6.senesinde Araplar Armenia’ya geldi, Dwin’i ele geçirdi ve 35 bin insanı esir aldığında ArmenianlarınkathoghikosuNerses’in 19.senesiydi, 0 otuz sene hüküm sürdü.  Nerses 662/3’de spiritüel babası Constantin tarafından evlat edinilmişti (veya Nerses imparatoru spiritüel oğlu ilan ediyor- arasında büyük fark yok arkadaşlar, büyük balık küçük balığı daima yiyor).

Kaghakudasht’daSt Gregory kilisesini inşa ettiren Nerses kutsaması için imparatoru davet etti. İmparator güzelliğinden etkilendiği kilisenin aynını kendi başkentinde de istedi ama mimar şehre varamadan yolda öldü.

16.pasajArmenian çağında 146, miladi 697/8 senesiydi. (Darbeci Leontios imparator-Justinian sürgünde) II.Muhammed (Merwan) Armenia’ya geldi, Aghuan toprakları üzerinden Choray’a girdi. Ayaklanan ArmenianlarDwin’de Arapları pusuya düşürdü ve epeycesini öldürdü ve Bizansları yardıma çağırdı.  O sene St.Gregory soyu sona erdi. Choray’dan dönen Muhammed Sewan adasındaki kaleyi kuşattı ve herkesi kılıçtan geçirdikten sonra batıya devam edip, Bizans egemenliği altındaki Armenia’ya ilerledi ancak kimseyi ele geçiremedi ve o zaman Armenian şeflerini sahte yeminle bir araya getirdi ve onları Naxjewan’a götürüp, hepsini idam etti ; ardından Xram’a geçti ve oradakileri de kılıçtan geçirdi. Tüm bunlar oldu çünkü onlar patriklere hakaretler yağdırıp, alay etmiş ve rahipler ile din görevlilerini taciz etmişlerdi.

Syriani Mikhail’de : Jazira emiri Muhammed 697’de HaloujalıNonnus’un oğlu Simon ile NisibinliMardansha ve oğlunu  haksız yere öldürtttü; Tayoye (Araplar) o sene resimsiz sikke ve dinar bastırtmaya başladı; 699 Cilicia’daki (DKK) ApsimarosTiberiusLeontios’u tahttan indirip imparator oldu; ardından Tayoye üstüne bir ordu gönderdi; Halife Abdülmelik Beth Nahrin (Mesopotamia), Musul, Armenia ve Azerbaycan’a Muhammed ibnMerwan’ı ve Persia ile Tayoye’ye (Araplara) Yusuf Hajjaj’ı atadı; Edessa’ya (Urfa) gelen Merwan buradaki işleri barışla çözdü; ertesi sene Hajjaj Irak ve Persia’ya gönderildi; Hajjaj Arap liderleri öldürüp, yurtlarını acımasızca yağmaladı ve o sene Muhammed ibnMerwan da kendi bölgesinde aynı zalimliği yaptı; Armenian şefleri bir kiliseye topladı ve hepsini öldürdü (Baladhur’a göre öldürmedi ama gözlerini korkuttu) Edessa valisi Anastasius’un oğlu Andrea’yı da öldürttü ve mülklerini yağmaladı. 

MerwanSyria’ya döndükten yedi ay sonra hastalıktan öldü; yaptığı kötülükler o kadar çoktu ki toprak bile kabul etmedi, üç kez defnetmek zorunda kaldılar. Daha sonra Aghuanların prensi Sheroy ile Tarön asillerini Syria’ya götürdüler. Armenian takviminde 153 miladide 704/5 idi. (Nerses ve leydi Spam krizi ile aynı vakit?)

İki yıl geçti. Arapların prensi Mruan (Merwan) Alania’ya geldi ama alamadı. Khazarların efendisi 80 bin askerle Aghuania’yı aldığında takvim 709/10’u gösteriyordu.(Isaurialı Leo henüz komutan iken Abasgia mevzusu için Alan ülkesine gidiyor ve gizli yolları öğrenmeye çalışıyorlar-sonra  Khazar baskını var- doğuda olması lazım demiş miydim? Bence askeri anlamla düz ve eklesiyastik anlamları karıştırmamak lazım hiçbir terim için)

17.pasaj Arap prensi Abd Aziz’in Aghuania başkenti Partaw’a gelmesi ve  Mankik ve Mirdazat kardeşlerin ölümleri hakkında .

Khazarların saldırısı üstünden 2 yıl geçti. 711/13’de Arap prensi Abd al Aziz geldi ( Abd al Aziz al Bahili 705-709 Armenia valisi ) Al Aziz’e götürülen Mankik ve Mirdazat inançlarından dönmek istemedi; Mankik orada şehit oldu ama Mirdazat dünya hayatını seçti ve ömrü boyunca bundan pişmanlık duydu ve hayır işlerinin de desteği ile mucizeler sergileyenler arasına ismini yazdırdı.  Abdülaziz o sene Kur nehrini aştı.  Üç sene sonra Maslamaibn Abdülmelik Derbend’denKhazar topraklarına girdi ancak ordusunu hatta haremini de geride bırakıp çekilmek zorunda kaldı. Aghuania prenslerinden (batrıq) EranshahikVachagan da ardçıları arasında, oldukça yetenekli bir okçu idi. Khazarlar kovaladığında o da kaçmak zorunda kaldı. Meslemeİberia’ya (Georgia) girdi. 

725/6 yazında salgın hastalık sürü hayvanlarının çoğunu öldürdü, o kış Hert ( HarithibnAmr al-Tai) ülkedeki tüm insan ve hayvanlar için ağır vergiler uyguladı; Aghuania’da  prens Juansher o sene Ametduk tarafından öldürüldü.

*Bu Juansher yıl olarak KT’deki eniştesi Abhazyalı Leo’ olan Juansher ile aynı sene yaşıyor. İmparator Isaurialı Leo dönemi. GiulisaniaKartli güncelerinde anılan Abhaz Leo’ları bulamadık ama en az bir tane olması der ve Apxaz Leo II Isaurialı’nın yeğeni “miydi,” sonucuna gider -kaynaksız.

Aynı sene Armenianların prensi Smbat da öldü. 726/7 Armenia topraklarında büyük kıtlık oldu; üç sene sonra (729/30) ArmeniaostikanıJarah ( 722-25 ve 729-30’da genel vali Jarrahibn Abdullah al Hakami) ikinci kez Abkhaz*üstünden Khazar topraklarına geçti. Ertesi sene Khazarların efendisinin oğlu Jarrah’ı öldürüp, Dzagik’i esir aldı.

*Hurdazbih’tekiUbhaz olmalı. Baladhur sayfa 322-323’ten açıyorum metni : “Madhhijli al-JarrahibnAbdallah al HakamiArmenia valisi olduğunda Bardhaah’da bir süre durdu ve buradaki ölçü ve ağırlık birimleri ile alakalı Adalet sistemine göre gerekli düzenlemeleri yaptıktan sonra ( ki bu yeni sisteme de al Jarrahi dendi) al-Kurr nehrini aştı, as-Samur (Samur-Çay) denen nehri aştı ve al-Khazar topraklarına girdi, burada büyük bir savaş oldu. Hakami daha sonra Hamzin (HamrinZirikıran ile de komşu, Taht anlamına da gelen el-Serir yakınlarında) toprağı sakinleri ile savaştı ve onlardan bir kısmını Khaizan bölgesinde iki köye yerleştirdi; sonra Ghumik halkına saldırıp, bir kısmını esir aldı; oradan Shakka’ya döndü ve kışı ordusu ile Bardhaa ve al-Bailakan’da geçirdi; Al-Khazar bu arada büyük bir ordu toplamıştı; ar-Rass nehrini geçtiler ve taraflar Sahra’da ( Warthan çölü) savaştı; Ardabil bölgesine çekildikten sonra Armenia’ya dört parasang (1 parasang 5.6 km x 4 = 22,4 km) mesafede tekrar savaştılar. (Khazarlar peşlerinden geldi anladığıma göre). Savaş 3 gün sürdü. Hakami ve epeyce adamı orada şehit oldu. O sebepten oradaki nehre Nahr al-Jarrah denir. Aynı isimde bir de köprü vardır.”

Bu tarafta başka bir olayı yok ama Armenia’nın fethinde Tiflis ile anlaşma yapanlardan, belki birinci sefer diye bunu saydılar;  diğer zaferleri güneyde. Jarrahi’ninChalcis olarak da bilinen Kinnasrin olayı var- Chalcis’iColchis ve Colchis’i de Pontus Polemoniacus (bizim Abasgia) sanmış olabilirler veya gerçekten Ubhaz aslında kastedilmiştir, ABC farkı. 

Demişken tabi askıda daimi bir soru var arkadaşlar : Hem düşmanların hem de yakın müttefiklerin  batı Kafkasya’ yolunu kullanmaması için orada gerçekten de güçlü bir savunma olduğu kadar dostların bile  etrafından dönmesini gerektirecek bir durum da olması lazım. Eksik bir şeyler var.

731/2’de MeslemeDerbend’i tekrar inşa edip Arap ismi verdi (Jihad kapısı deniyor anladığım kadarıyla,Yakubi) ancak Doğu’daki patriklik tahtını kaldırmadı ve hala da oradadır. (Israyel’in kurduğu Varachan piskoposluğu tahminim.)

18.pasajSiwnic piskoposu Stephanos’unByzantium’a gitmesi ve yeni kitaplar ile dönmesi hakkında.

SiwnikliStephanos eğitimli bir gençti, dini konularda Diofizit olan Armeniasparapeti  (komutan) Smbat ile tartıştı ve ikna olmayınca Byzantium’a yola çıktı ve orada Ortodoks bir ermiş ile buluşup ilim çalışmaya başladı. (17.pasajdaki Smbat ise o 726/7’de ölüyor, geri sayıyoruz. Her koşulda III. Leo zamanı)

DiofizitSmbat o zaman Bizans imparatoruna yazdı ve “Stepannos isimli sapkın şu isim ve adresteki keşiş ile yaşıyor,” diye ihbar etti. Öfkelenen imparator Stepannos’u sarayına getirttiğinde Stepannos ermişin öğütlediği gibi “ilme meraklı bir kimsesizim,” dedi. Merhametli imparator kendini ilme adamış bu fakirin kütüphanesini görmesine müsaade etti. Stepannos kütüphanede iddiası için aradığı altın yazmalı kitabı buldu ve imparatora gösterdi, o zaman imparator Stepannos’u Roma’ şehrine gönderdi. Oradan  gerçek inancı doğrulayan 3 kitapla dönen Stephannos otokratın? emrini kaale almadan  topraklarında yaşayanlara gerçek inancı öğretmek üzere kitaplarla Dvin’e döndü ve Babgen ile Kurdoy’un talebi ile Siwnicepiskoposu oldu. Ancak bir yıl sonra Moz tarafından, dedikodulara göre itikadi değil ama kadın meselesi yüzünden öldürüldü ve cenazesi Tanatats manastırına defnedildi.

SiwnikepiskoposluğuArmenia piskoposluklarında Stephannos’un getirdiği değerli kitaplardan dolayı üçüncü sıradaydı. Noah (Nuh/Noy) isimli bir derviş Stephannos’u rüyasında gördü, göğsü kanla kaplı Stephannos Nuh’u topraklarına çökecek karanlık için uyardı. Gerçekten de öyle oldu ve Moz hudutlarını sarsan 40 günlük deprem binlerce ruhu yuttu. O günden sonra oraya Ahlar/ İniltiler vadisi anlamında “VayotsDzor,” dendi.

20.pasaj Güneyin acımasız ırkı (İşmaililer)yeryüzüne yayılıp, her yeri yerle bir etti. Aghuania  başkenti PartawAghunia prenslerinden  alındı; başkentleri Syria’dakiDamascus idi, topraklarımızın zenginliklerini emdiler;  (İberialıTalile’nin evlenmelerine aracı olduğu) prenses Vardanuhi Tanrı’nın adaleti ile acı şarabını içmişti. Armenianların patriği Esayi (İsa) bu kadının gözyaşlarını dindirdi ve önceki patriklerinin aforozunu üstünden kaldırdı. Ve sonra Aghuanialılarınkatoghikosu olup seleflerinin işlerini iptal etti. Acılı kadın o ve Solomon’un duaları ile kurtarıldı. Tanrı Varazman oğlu VarazTrdat’a ömür vermiş ama bebek oğlu Stephannos ile kardeşi Varazman o hengamede öldürülmüştü. (diğer) kardeşi Juansherik  tek varisi oldu.

821/22 senesi sonlarına doğru Araplardan seçilmiş bir adam Partaw’da ayaklandı ve Amaras bölgesini ele geçirip, 1000 kişiyi esir aldıktan sonra MetsIrank’dakiShikakar kalesine yerleşti.  Sahl i SmbateanEranshahik ve güçlü arkadaşları şafak vakti onlara saldırdı ve tutsakları kurtardı.  O sene zalim Arap Sewada (Abdülhamid  al Djahhafi) ki ona yağmacılar kralı anlamına gelen Awaran Şah da derlerdi; Armenia hudutlarını yağmaladıktan sonra Siwnik’e döndü ve Shaghatu’dakiBerdategh kalesini üs yaptı. Burası Tsghakats bölgesinde idi. Siwnik efendisi Vasak o zaman Persia’dakiBabak’tan yardım istedi ve birlikte Sewada’yı yendiler ve kaçmaya zorladılar.

*816-37 Hürremi ayaklanması lideri Babek. 852’de idam edilecek Tiflis emiri Ishak ile de alakası var.

O sene Siwnik efendisi vefat etti, BabakVasak’ın  kızı ile evlendi. O sene NersehPhillipeanAghuanialıMihrakanların meşru soyundan (asırlardır babadan oğula asillerinden) VarazTrdat i Stepannos’u ve bebek oğlunu öldürüp mal varlıklarına el koydu. VarazTrdatAghuanların ilk prensi VarazGrigor’dan beri sekizinci kuşaktı. Bagk(Karabağ tarafı) provinsi bu arada Persia’dan gelen  ve herkesi tutsak eden dinsiz Babak’a ayaklanmıştı. Babak ertesi sene Gegharkuni bölgesine geçti. Çok kişi hayatını kaybetti, BabakMakenots manastırını da yaktı. Sadece su değirmeni ayakta kaldı. Bu 827/8 senesinde oldu.

*Babek ve NasrSyriani Mikhail’e göre iki Arap generalidir ve Mutasım’ın Halife olduğu 834 senesinde, Roma imparatoru 829-42 Theophilus’dur, Kalkedon ritine geçerler ve askerleri ile birlikte Roma saflarına katılırlar. Nasr’ınTheophilos’a enişte olanPersianTheophobosolduğuna ciddi bir iddia vardı, sonra reddedildi. Ancak iddia olan tarih tezlerinde kaldı. TheophanisCountinuatiLibri I-IV burada persian’dan anlamak gerekenin düzensiz/paralı askerler olduğunu açıklar, sayıları 30 bini bulduğunda Theophilus boşta kalırlarsa sorun olmalarından çekinir ve onları mevcutlarda eritir. O günden itibaren orduda düzensizlerden katılanlara persian demek adet olur-at hakları yoktur. Roma askeri terminolojilerinde Persian anlamı günün şartlarına göre değişir. İleri-geri savaş eğitimlerinde 17.yüzyılda da korunduğunu anlaşılan batı taktiklerinde exeligmosmakedonikos,exeligmoslacoonikosve chorean da denen  exeligmospersikos var-sonuncusu 3 adım kuralı ile ileri ve gerilerde sağ veya sola dön ve yerini koru! komutları ile tarif edilmiş PallasArmata’da, Chorean denme sebebi Herodotik Pers savaş sanatlarından geliyor aslında, aynı zamanda koro halinde veya koroları var şarkı /marş söylüyor ve  dönüş hareketleri dans eder gibi oluyormuş.

*Yakubi’ye göre kardeşi Muhammed Emin ile  5 sene sürecek taht rekabetinden galip çıkan (813) Halife Mamun 826’da Tahir b.Muhammed al-Sanani’yiArmenia ve Azerbaycan valisi yaptı. Azerbaycan’daki Warthan’a giden al-Sanani buradaki komutan ve yerel ileri gelenlerden Mamun’a bağlılık senedi istedi-aralarında Muhammed Emin ataması olup azledilmiş olanlar da vardı. Onlardan biri Ishakb.Süleyman’ın oğlu idi (Tiflis emiri İshak b.İsmail mi acaba?) Ishaq bu duruma içerledi ve al-Sanari’nin ikamet ettiği Bardaa üstüne yürüdü. Zuhayr al Tamimi Ishak’ı yenip, tutukladı ve adamları ile birlikte Mamun’a gönderdi. Çok geçmeden al-Baylakanlıların desteği ile Abdül Melik al Süleymani ayaklandı ve al-Sanani içinde iken Bardaa’yı aylarca kuşattı; Mamun Süleyman b.Haşimi’yi gönderdi, Abdülmelik’e güvence verilip Tahir al Sanani’yi kurtarıldı. Haşimi bölgede nizamı sağladıktan sonra buraya Hatim b.Harthamab.Ayan atandı. Ayan Jamaa kabilesindendi ve babası Mutezil’in kabilesi ile kan davasında öldürülünce Bardaa’yı terk edip Bardaa’dan 40 ve Tiflis’den 20 farsak mesafedeki Kisal’a yerleşti ve burada bir kale inşa edip Mamun’a karşı bayrak açtı. ( Bunlar olurken Berzaa hakimi Aşot da batıya geçiyor KT 223-30). Ardından Armeniabatrıqları ile Babek ve Hürremilere yazıp müslüman egemenliğini redde davet etti;   Babek ve Hürremiler hareketlendi, Babek Azerbaycan kontrolünü ele geçirdi. Mamun’un Banu Gohl’danArmenia’ya atadığı mawla /vasal Yahya b.Muadhb.Muslim  bölgesini çok iyi tanıyan Babek’i yakalayamadı. Mamun o zaman Muhammed zamanından kalma muhalif Isa b.Muhammedb.AbiKhalid’i affedip, Yahya’nın yerine Armenia ve Azerbaycan’a atadı ve askerlerinin maaşları ile donanımları için kendi kaynaklarını kullan dedi. Khalid Barış Şehri’nden (Bağdat) ordusu ile çıktığında ardında iç savaşa karışmış tek bir al-Harbiyeli (nizami asker) bırakmamıştı (hepsini topluyor); Görev yerine ulaştığında başta Muhammed b.al Rawwadi al Muthanna olmak üzere tüm yerel şefler ona katıldı. (RedgateTheArmenians’da buna dikkat çeker,Perso-Arap Armenianlar Pers veya Arap karşıtı olaylarda yerel ayaklanmalara genelde destek fazla vermezler ve bastıranlardan olurlar.)

BabekKhalid’in ordusunu Azerbaycan’da dar bir geçitte karşılamıştı. İsa hızla çekilip Armenia’ya geçti . Burada sawadab.Abdl al-Hamid al Jahhafi ayaklanınca Isa ona Armenia valiliğini teklif etti ama uzlaşamadılar ,savaş Isa Khalid lehine sonuçlandı ve Armenia kontrolü altına girdi; Bardaa’daBabek hareketi iyice yayılmıştı. MamunZurayqb.Alib.Sadaqa al-Azdi’yi atadı ise de sonuç alamadı; IbnHumayd al Tusi’yi gönderince gücenenZurayq da isyancılar arasına katıldı.

Zurayd’ı paketleyip Mamun’a gönderen Muhammed b.Humayd al Tusi, ismi duyanda korku yaratacak kadar bölgede kaldı ve Babek ile savaşında da başarılı idi aslında ama Babek onu askerlerinin yaya devam etmesini gerektiren dar ve zor bir bölgeye çekti ve Muhammed ile askerlerinin çoğu orada öldürüldü (829) ( BerzaalıAşotKT’ye göre 826 veya 829’da öldürülüyor arkadaşlar, damadı Awarzk veya AbhazTevdos/TheodosBugha Türk ve kayın biraderi Bagarat ile karşılaşacak 852-55’de.) 

 

 

 

Ara verip notlara geçiyorum:

 

Burada bunlar yaşanırken DAI’ye göre kuzeyde Balkabakları da iç savaş yaşayacak ve Kama nehri hudut olmak üzere  Peçenekler ve Chazarlar olarak ikiye bölünecekler. Tarihlendirirken DAI’nin tamamlanmasını (950-59) esas almışlar, oradan eksi 50 sene yapınca hata veriyor. DAI Lebedias’ınMagyar -Türklerinden dördüncü kuşağı görür. Oradan geri sayarsak yaklaşık Theophilus rejimine düşüyoruz.  834-38 arası bir tarihte Theophilus’un kayın biraderi ve batı orduları komutanı Paflagonya donanması ile fikrimce Peçenek tehdidine tedbiren Cherson’a geçiyor ve oradan da aralarının hala iyi olduğu anlaşılan Chazar topraklarına. Burada Sarkel kale şehrini inşa edecek.

“Sarkel kale şehri Patzinacia ile Xazaria arasında huduttur. Maeot körfezi Dnieper yakınındaki Nekropyla karşısına düşer. Kadimler burada bir ark kazarak denizi içeri çekmişti. Bu ark sonradan alüvyonla doldu ve sonra orman oldu. Peçenekler işte bu orman yolundan Kherson, Bosporus ve bağlı bölgelere geçerler. Ormandan bu bölgelere açılan iki yol vardır.”

Aynı tarihlerde modern Afon veya Gagra olduğu tahmin edilen Nicopsia/ Nicopsis’dekiZechia başpiskoposluğu da Taman yarımadasındaki Tamatarcha’ya taşınacak (AndreiVinogradov- Somenotes on thetopography of EasternPontosEuxeinos in lateantiquityandearlyByzantium).

Kuzeydeki olayların şimdiye kadar ki okuduklarımdan anladığıma göre Abbasilerle ilgisi yok aslında. Bence kuzey bölünmesi 813 Frankler ve Papalığın Constantinopl’den ayrılması ile bağlantılı- ama daha fazla okumak gerekiyor.

Anadolu ayağında 834-38 aralığında Sozopetra, Anzen/Dazimon ve Amorion savaşları var-Romalılar kaybediyor -büyük olasılıkla 856’dan sonra tekrar toparlanmaya başlıyorlar. Bu kesitle alakalı bağlantılı olabileceğini düşündüğüm bir not var- Gürcistan tarihindeki XandztalıGrigol. Tek tük atıflar dışında metnin kendisini bulamadım. Süryani Mikhail’e göre Theophilus 836-7’de ikinci kez Zubatra (Sozopetra)’ya yürüyor, buradaki Abbasi hristiyan ve Yahudilerine merhamet etmiyor, şehri yaktıktan sonra Melitene (Malatya) üstüne yürüyor, burası da alev alev, epeyce esir alıp Arsamosata ve oradan da Xandzit’e geçiyor. Xandzit Harput -Xandzta ile alakası var mı bilmiyorum.

Grigol’ün atıflarından anladığım kadarı ile o 780 konversiyonu. Khazar Leo’ dönemine düşüyor ama hikayesi Leo’nun babası V.Constantin ile başlamış olabilir. Constantin Titzak ile evlenmişti. Baba- oğulunun isimleri KvemoKartli denen bölgede bulunmuştu. Olasılık.. ama burada -bence şöyle bir şey karıştırılıyor-orijinal-kök İberler yani bizim Gürcü derken kastettiklerimizin zaten Roma kanadında olması lazım-Gürcü tarihçiliği nerde hiç olmayacak adam varsa onun fistanını giymeye çalışmış. Karşı huduttandım ben her zaman demek istedi ise, tamam ama yok ben bu taraftandıma dönünce o zaman sistematik olarak işgalcisine işgal ettirmeye çalışıyor manzarası ortaya çıkıyor- ve batısı ile  kuzeyinde  savunma güçlü. Tosluyor. Kartlianlar bile hop diyor, var mı ötesi?

Pozitif eleştiriydi arkadaşlar. Yoktular demiyorum-varlar mı yoklar mı bilmiyorum.  Timur da Türk, Yıldırım da Türk ama aynı Türk değillerdi gibi düşünmek deneyin.

İlaveten YovhannesŞahhatuni’ninEçmiadzin tarihinde Shirak- Marmaraşen kilisesinde VaspuranlıArtsurinilerin kızı Maria’nın ismi yazılı diye okudum Apxazya kraliçesi titri ile, bu Maria 1022’de Erzurum -Bana’ya kilitlenecek Bagarat oğlu Giorgi’nin karısı. Babası Yovhannes-Senekerim 1019 veya 1022’de Sivas’a yerleşecek. “Abasgia” kralı Bagarat ile babası Gurgen 1000/01 senesinde Apoukhoni- Hautchitch kalesi önünde buluşacaklar- Van gölü kuzeybatısı.  Bu insanlar LeontiMroveli’nin haritasına (kuzeydeki sarı krallıklar) turist olarak bile gitmiyorlar. Kırmızı toprak zaten Romalıların. Şahhatuni’ninorjinaline bakmak lazım- tam olarak ne demiş diye. Gerçekten Abasgia veya çağrıştıran bir şey demiş olabilir çünkü. 1240-1310 CilicialıHetum da diyor ama onun da orjinalini elden geçirmeniz terim-toponimlerin çeviri kazasına uğrayıp uğramadığını anlamak için önemli. 

 

 

HETUM TARİHİ’ndeAbhazlar ve Gürcüler

Flower of Histories of East’ (Doğu Hikayelerinin Çiçeği) 1.Kitap

“Gürcü krallığı doğuda Alponis (Elbruz?) denilen dağdan başlar. Orada birbirinden farklı pek çok kavim yaşar ve o sebepten oraya Alank denir. Gürcistan krallığının batı ve kuzeyi Türklerin krallığı ile komşudur ve Büyük Deniz kıyısındadır; güneyinde Büyük Armenia krallığı ile komşudur. Gürcü Krallığı Abhazya ve Gürcistan adlarında iki bölümden oluşur ve orada her zaman iki kral vardır. Gürcistan kralı olanı Asia İmparatoru egemenliğine girdi. Abhazya kralının ama halkı kalabalıktı ve güvenli kaleleri vardı. Ne Asia imparatoru ne de Tartarlar onları ele geçiremedi.

* 2 veya 3 krallı olmak düşüklük seviyesi iddiasındaki ahlatlarına (ahlat : aşısız armut, yaban armudu) herkes bir ayar versin bence, dönüyor geliyor fena vuruyor sonra; adamlar kuvvetler - yerel-merkezi veya sivil-eklesiyastik_ayrılığını kastetti muhtemelen -sürekli başka egemenliğe düşen haliyle merkezi değil  yerel olacaktır gibi bir durum var-Abhaz tarafının bakışı bu anlamda katılsanız da katılmasanız da  doğru. Ama tarihte anılan her Abhaz krallığının bizim taşınmaz Abhazya olduğunu anlamına gelmiyor- bizimle alakası olanlar ile olmayanları ayıklıyoruz. İnsan taşınır- toprak taşınmazdır. Armenianlara kuzeyleri daima Virq-Vrastan. Armenia  yeri değiştikçe onların  Virq/Gürcistan’ı da değişiyor. Ülkeler saksıda değil ki oradan oraya kucaklayıp taşıyalım sorunsalı.

*Buradaki büyük deniz parantez içinde Karadeniz. Ama adam diyor ki çift anlamlı Gürcü krallığının BATISI ve KUZEYİ Türklerin krallığı ile komşudur. GÜNEY’indeArmenia var- deniz o zaman DOĞU’sunda. Düşen Gürcistan güneydoğu Kafkas’da olsa  düşmeyen Abhazya nerede?

“Kendi gözlerimle görmesem asla bahsetmeyeceğim ve varlığına inanmayacağım mucizevi ve tuhaf bir yer var Gürcü (Georgian) topraklarında : Hamshen. Buraya üç günlük zorlu bir yolculuktan sonra varılır ve öyle sisli ve karanlık bir yerdir ki göz gözü görmez ve oraya giden bir yol da yoktur. O bölgede yaşayan insanlar sık sık   ormandan gelen  nehir sesine karışmış insan mırıltıları, horoz sesleri ve at kişnemeleri duyduklarını anlatır ve bu da o (sisli ve karanlık) yerde insanların yaşadıklarının güvenilir işaretleri kabul edilir. Rivayete göre bu insanlar MS 309-79’da imparator ShaworeosAsia’da (İran) yaşayan hristiyanları toplayıp idollere tapmalarını emrettiğinde Moghon (Mughan) ovalarında yaşayan iyi Hristiyanlardan bir grup mülklerini terk etti ve Greece (Byzans) topraklarına göç etti. Pers imparatoru ama önlerine çıktı ve onları parçalara ayırmak istedi ve onlar İsa’ya yalvardı ve o zaman önlerinde bir yol açıldı ve onlar yolu takip edip kurtuldu ama peşlerindeki kafirler o kasvetli vadide mahsur kaldı ve hristiyanların Tanrı’ya yakarmaları sonucu büyük karanlık çöktü ve imparator ile adamlarını kör etti ve böylece hristiyanlar kaçabildi. Derler ki o (kafirler) dünyanın sonuna dek orada kalmalıdır ve herkes de böyle olduğuna inanır.”

Karanlık Vadi derken Adam çıkış yerinden bahsediyor. Grek toprakları varış destinasyonları. Karanlık arkada kaldı, onlar Işığa geldi. Nereden yola çıkıyorlar? Moghon/Mughan’dan. Mughan nerede? Caspian denizi tarafında. Mughan’dan bu yana gelirken Pers topraklarında kalması gereken bir yerden bahsediyoruz yani. Belki Ahlar Vadisi -VayotsDzor belki başka bir yer ama Karadeniz  veya herhangi bir Roma toprakları değil.  4.yıl göçü olsa da, 8.yüzyıl  Amatuni göçü olsa da değil. Adamlar kurtuluyor ama peşlerindeki karanlıkta mahkum kalıyor.  Bahsettiği vadi onun Gürcistan’ında ve tam olarak nereden bahsettiğini bilmiyorum. Batısı ile kuzeyine Türklerin krallığını yerleştirdiği için, Türklerin krallığı tarifine bakıyoruz- sonra Abhazya’sını yakalamaya çalışıyoruz.

Türklerin ülkesi hakkında : gümüş, altın, demir, bakır ve aliminyum zengini geniş topraklarında her çeşit tahıl yetişir, bol meyve bahçeleri ve üzüm bağları vardır. Her çeşit hayvan yetişir ve atları çeşit çeşittir.  Doğusunda büyük Armenia ve kısmen Georgia var, batısında Greklerin inşa ettiği Akdeniz kıyısındaki Satalia (Antalya’ya kadar uzanır, kuzeyinde ülke yoktur, büyük deniz kıyılarına yayılır. Güneyinde küçük Armenia ve kısmen Cilicia ile komşu olup kısmen de Kıbrıs adasını görecek şekilde Grek denizine kadar uzanır. Bu ülkeye eskiden Doğu kavimleri Greece derlerdi çünkü burada bir çok dükleri ve bürokratları olan Grek imparatorluğu vardı; sonra Türkler ele geçirdi ve Sultan dedikleri kendi krallarını seçtiler ve o günden beri de Türklerin ülkesi olarak bilinir.  Bu ülkede çok sayıda bölge vardır. En büyük bölgesi Lycaonia olup başkenti Konya’dır. Cappadocia’da Grek şehri Caesarea, Isauria’da antik Seleucia, Phyrigia’da Grek şehri Zikia (Laodicea), Kisitan’da (Lydia)  Ephesus, Bithynia’daNicea vardır. Yedinci bölgesi Pamphlagonia’daKinapolis (Kastamonu) şehri yer alır. Sekizinci bölge Kenex (Pontus) olup burada Trapizon vardır.  

Anadolu Selçuklardan bahsediyor. Bu deniz Karadeniz. Devamında Arseon-Erzurum hududunda Gürcülerle komşudur. Gürcistan’ın batısındaki Türklerin krallığını bu durumda Anadolu Selçukları yapsak, kuzeyindeki Türkler kim? Ya da düşmeyen Abhazya dediği yer burası.  Anadolu Selçuklar 1220’de Kırım Sudak’ı alıyorlar ama doğu kıyılarında bir aksiyonları onların da yok. Varsa da yazılmamış. Kenex/Trabzon aktif ama bölgede. Hangi zaman dilimindeyiz sorusu askıda.

Kenex (Pontus)  kısa süreliğine krallıktı. Türkler bu toprakları ele geçirdiğinde, Trapizon şehri ile çevresini güçlü kaleleri yüzünden alamadı, ve bu yüzden burası Constantinopol imparatoru otoritesi altında kaldı ve buraya senede bir ülkenin ekonomisi ile ilgilensin diye bir dük veya general gönderildi. Bir gün bu generallerden biri isyan etti ve ülkedeki gücü kendisi için ele geçirip, kendisini imparator ilan etti.  Burada yaşayanlar kısmen Grektir, ve Grek ritinden olup Grek alfabesi kullanırlar. Trapizon’u krallıklar arasında değil ama bölgeler arasına yerleştirmeyi tercih ettik çünkü doğu bölgeleri tarihine göre orası bölge idi. Türklerin krallığında  Grekler, Armenianlar, Jakobitler ( metne göre  ticaret ve tarımla meşgul hristiyan bir kavim) ve Türkler yaşar.  Türkler Sarazen (Muhammedi)  olup, ülkenin efendiliğini Greklerden aldılar. Bazıları ticaret ve tarımla uğraşır, şehir ve köylerde yaşarlar, diğerleri yaz -kış ormanlarda ve ovalarda yaşar ve besicilik yaparlar. Çok yetenekli okçulardır.