Abhaz Sürgünü

Abhaz Krallığı Öncesi Abhazya

            2. Bölüm

                               Papapha Mahinur Tuna

Abhaz sürgününü iyi anlayabilmek için Abhaz-Osmanlı ve Abhaz-Rus ilişkilerinin tarihine bakmak gerek demiştik. Fakat o ilişkileri iyi anlayabilmek için, Abhazların daha eski siyasi ve dini tarihlerine de bakmak gerek. Bunun için de, Kolhide döneminden başlamak üzere, Abhaz Krallığından, Açba-Anosid ve Açba-Leonid hanedanlarından ve Abhaz –İber Birleşik Krallığından, yani Bagrat Hanedanı’ndan da kısaca söz etmek gerek. Çünkü bu dönemleri geçiren toplumun, politik ve kültürel yaşamında, dini yaşamında, büyük değişikler olduğu, bu değişikliklerin sonraki dönemlere yansıdığı görülmektedir.

            MÖ 8-7. yüzyılda Batı Kafkasya’da Kolhida-Koban maden sahası olarak bilinen, yeni ve geniş çaplı bir kültür birliği oluşur. Bunun yaratıcıları arasında gümümüzdeki Abhazların ataları olan kalabalık Henioh kavimleri de bulunmaktadır. Bu döneme ilişkin arkeolojik mataryaller, dolmenler,  madencilik ve cenaze törenleri gibi kültürel ögeler bu dönemde Kolhidalıların komşu bölgelerle çok yönlü ilişkilerde olduğunu gösterir. Bunlar arasında Frigler, Urartular, Küçük Asyalılar ve daha pek çokları vardır.

“Kolhida devletinden İlk defa M.Ö. 8.yy.da Urartu kaynaklarında bahsedilmiştir.
Tarihin en eski devirlerinden biri olan Kolhida kültürünü oluşturan halkların Abhaz ve Mengrel-Lazlar olduğu, kurdukları devletin isminin Kolhida Devleti olarak tarihi işlevleri sürdürdüğünü, milattan sonraki yıllarda Lazika krallığına dönüşerek yaşamına devam ettiğini ve 7. 8. Yüzyıllarda krallığın etkinliğinin Abhaz halklarına geçtiğini biliyoruz. Gürcülerin, milattan önceki yıllarda Kolhida Birliği’ne dahil olmadıkları ve böylece bu dönem kültürüne bir katkılarının bulunmadığı anlaşılmaktadır. Ayrı ayrı bölgelere yerleşmiş bu kavimlerden Gürcüler ve Mengrel-Lazların birbirleriyle tanışmaları milattan sonra 483 yılında olmuştur. Gürcüler gelen Pers ordusundan kurtulmak için, Tiflis’i terk ederek batıdaki komşuları Mengrel-Laz ülkesine sığınmışlardır. Bu alışkanlık Arapların Tiflis’i işgallerinde de devam etmiştir” diyen bazı Migrel-Laz yazıları Gürcülerin Lazlarla dolayısıyla Kolhida ile tanışmalarının milattan sonra olduğunu belirterek, “ 5. yüzyılda Kolhida kültürüyle tanışan Gürcülerin bu kültür üzerinde bir etkinlikleri görülmemektedir” diye de eklemektedir.

Kolhida Dönemi burada bir iki paragrafla anlatılacak basit bir konu değil, onu sonraki bir yazıda ele almak üzere, Abhaz Krallığının kurulduğu döneme kadar önemli siyasi, kültürel ve dini  olaylara göz atacak olursak şunları görürüz:

MÖ 7-6. yüzyıllardan  milada  kadar, Kolhida metalurjik alanında (Gelencik’ten Ordu’ya kadar)  Adige ve Abhazların birlikte yaşadığı ve benzer ürünler ürettiği bir dönem vardır. Aynı dönemde İskitler de Abhazya’da görülür.

MÖ. 6. Yüzyıldan itibaren Abhazya’da Yunan kolonileri oluşur. Dioskurya-Sohum, Gieonos-Oçamçıra bu dönemde kurulan kolonilerdir. Efsaneye göre Argonotlar Altınpostu almaya geldiklerinde, bu grubun içinde Polidev ve Kastor adındaki ikiz kardeşler de vardır ve bu günkü Sohum kenti, onların anısına Dioskurya adını alır.

MÖ I-II yüzyıldan milada kadar Dioskurya adı, Roma İmparatoru Octavius anısına Sebastopolis olur.

MÖ I-II. yüzyıl arasında Sanig kabilelerinin Dioskurya etrafında birleştiği, Helenistik dönemde oluşan Heniyoh kültür toplumununun çöküşüne neden olduğu, bu birliğe Apsil ve Abzgların da katıldığı, Gagra’dan Soçi’ye kadar olan bölgeyi kapladığı, bu Sanig’lerin bilim adamlarınca  Heniyoh ve Sadz soyundan geldiği kabul edilir.

MS 55 yılında havarilerden Aziz Simon ve Aziz Andrey Abhazya’ya Hristiyanlığı yaymaya gelir. Aziz Simon Pısrdzxa nehri kıyısında öldürülür ve aynı yere defnedilir, bir süre sonra burada bir kilise inşa edilir.

MS 137’de Romalı komutan Flavi Arrian Sebastopolis’e gelir. Onun gelişinde Abazglar’dan söz edilir ve o zamanki Abazg Kralı’nın Rismag olduğu söylenir. Flavi Arrian’ın belirttiğine göre Abzgların doğusunda Apsiller (Tsaballılar), batısında Sanigler (Sadzlar) vardır.  Apsiller de Kuzey Lazları ile komşudurlar. Apsillerin kralı Yulyan’dır ve bu ünvan kendisine İmparator Trayan tarafından verilmiştir. Saniglerin kralı Spadag olup bu kral unvanı kendisine Roma İmparatoru Adrian tarafından verilmiştir.

Görüldüğü üzere Abhaz boyları o dönemde Roma imparatoru tarafından tayin edilen krallarla yönetilmektedir.  Miladi II. Yüzyıl  sonu ve IV. Yüzyıl başında Pitsunda, Abazg topraklarının en eski Hristiyan yerleşimi haline gelir. MS 325 de I. Konstantin, İznik’te yaptığı Ekümenlik Kilise Konseyi’ne Pitsundalı Episkop Stratofil’i davet eder. Öte yandan Konstantinopol Patriği de Pitsunda’ya sürgün’e gönderilir.

MS 395 de Roma İmparatorluğu ikiye bölünür ve Batı Roma’nın ortadan kaldırılması ile Abhazya’da siyasi yaşamın merkezi Roma yerine Bizans’a kayar. Bizans Batı Kafkasya’daki çıkarlarını Lazika, Apsilya, Abazgia ve Misimyanlar aracılığı ile yürütür. Bizans Lazika’nın resmi dinini Hristiyanlık olarak ilan edince, Hristiyanlık eski Abhaz kabileleri arasında da yayılmaya başlar. MS 530-540 yıllarında Bzians İmparatoru I. Justinyanus döneminde Apsilya da Hristiyanlığı resmi din olarak kabul eder, fakat dinin nihai onay süresi 100 yıldan fazla sürer.

MS 6. Yüzyıl başında Batı Kafkasya’yı Pers ordusu işgal eder. Böylece, bölgede İran ve Bizans gibi iki büyük gücün çıkarları çatışmaya başlar. Bu durum yerel siyasi güçlerin, askeri ve siyasi dengelerin değişmesi karşısında, Bizans veya İran yanlısı bir tutum takınmalarına neden olur.

Misimyanlar kültür ve dilleri bakımından günümüz Abhazlarının ataları kabul edilir. Apsillerin bir benzeridirler ve Kudrı ile İngur nehirleri arasında yaşarlar. Kuzeyde Alanlar, doğuda Svanlarla sınırdaştırlar, güneydoğularında ise Lazlar bulunmaktadır. Misimyanların Bukhloon, Tsakhar, Bat, Pal, Lar ve Akhısta gibi ünlü kaleleri vardır.

MS 6. Yüzılda Abhazya’da aktif olarak kilise inşaatları başlar. Dranda Katedrali, Tsandrıpş Bazilikası, Tsabal kiliseleri, Haşups ve Gerzaul gibi kalelerde bulunan kiliseler bunlar arasındadır.

Abhazya, Erken Bizans Dönemi Hıristiyanlığını resmi din olarak MS 6-7. Yüzyılda kabul eder. Fakat 530’lu yıllarda Persler Lazika’da güçlenerek Apsilya kalelerini ele geçirmeye başlar. Bizans garnizonları Pers baskısı altındaki Sebastopolis ve Pitsunda’dan çekilir ve 6. Yüzyılda Abzgia’nın Bizans’tan ayrılma çabaları başlar. Justinyan Abazgları elden çıkarmamak için Abzgları vaftiz kararı alır. Abazg kökenli Efrat, İmparator Justinyan adına  Hristiyanlığı yeniden resmi din olarak tescil eder ve Justinyan Tsandrıpş’da Abhazlar için “Kutsal Bakire Kilisesi”ni inşa ettirir. Buradan çıkan arkeolojik kalıntılarda Yunanca olarak “Abasgias” yazıları göze çarpar.

Konstantinopol’de Abazgia’dan gelen gençler için okul açılır. Ancak Abazgialılar Romalı askerler tarafından emperyal bir düzen getirilmesinden rahatsızdırlar. Ve Bizans’a karşı savaşa hazırlanırlar. Bu dönemde Abazgia Skeperna ve Opsita adındaki krallar liderliğinde ikiye ayrılmıştır.

MS 550 yılında Nabed komutasındaki Pers Birliği Abazgia yolunda, Tsabal’da bulunan Apsilyalıların en önemli kalesi Tsibilium’u ele geçirir.  Nabed Apsilya’dan Abazgia’ya  geçer ve orada Bizans askerlerini bastırır. Ancak bu durum Abazgialıları da sorumluluk altına sokar. Tanınmış ailelerden 60 Abazgia genci rehin olarak İran’a gönderilmek zorunda kalınır. Batı Abazgia hükümdarı olan Skeperna Pers Kralı I. Hüsrev (Hosrow) yönetiminden feragat ettiğini bildirir. Doğu Abazgia hükümdarı Opsit de Traxe (Anakopia) denilen yerde gizlice Bizans’a karşı savaş hazırlıkları yürütmektedir. Traxe surları ardındaki isyanı bastırmak için Justinyan Fasis’ten 1000 askerlik ek güç gönderir. Abazg hükümdarı Opsit beraberindeki küçük bir grupla Kuzey Kafkasya dağlarına sığınır. Bizans yardımı olmadan kendi başına  İranla savaşan Apsilyalılar bağımsızlıklarını elde etmeyi başarırlar. Ancak Bizanslılar Abazgları Traxe Kalesi’nde yenince, Bizans komutanı Johan, Apsillerin de bağımsızlıklarından gönüllü olarak vazgeçmelerini ve Tsibilum (Tsabal) kalesini Bizans’a vermelerini şart koşar.

MS 555-556 arasında Bizanslılara karşı Misimian isyanı başgösterir. Bizans kendilerine yardım eden Alanlara, resmi görevli olarak para götüren Sotterikh’i Misimyanlara gönderir. Sotterikh görüşmelerde İngur nehrinin kıyısında bulunan Misimyan kalesi Buxloon’u (günümüzde Paxulan) Alanlara vermeyi kararlaştırınca, Misimyan isyanı başlar. Misimyanlar Persler’den yardım ister, Persler de destek verir, bu kış mevsimine kadar sürer. Bizans bu durumu cezalandırmak için Martin komutasındaki bir kuvvetle Kudrı nehrinin üst taraflarında bulunan Tsaxar Kalesi’ni kuşatıp ağır bir darbe vurur. Kuşatmada erkek, kadın, çocuk,  beşbinden fazla kayıp veren Misimyanlar Bizans’a itaat edip Hristiyanlığı kabul etmeye zorlanırlar.

Abhaz ve Alanlar 571’de Perslere karşı isyan eden Ermenilere yardımcı olur.  MS 7. Yüzyılın başında Kafkasya’nın Karadeniz kıyısındaki en büyük savunma kalesi olan Anakopia Kalesi, eski Traxea Kalesi’nin olduğu yere inşa edilir.  Ve 623 yılında Abazgia Bizans imparatoru Heraklius’un ısrarıyla, Bizans’ın İran’a karşı yürüttüğü Transkafkasya’daki askeri harekata katılır. 7. yüzyıl sonu ile 8. yüzyıl başında Arap istilasına karşı Apsilya topraklarında askeri garnizonlar oluşturulur. 708-711 arası gelecekte Bizans İmparatoru olacak olan Leo İsauria aracılığı ile Kafkasya’da Arap karşıtı bir koalisyon oluşturulur.

737-738 yılları arasında Sağır Mervan olarak anılan Arap komutanı Mervan bin Muhammed birlerce askeriyle Anakopia surlarına dayanır. Mervan daha önce Kartli’yi yani Tiflis’i harap etmiş, şehri ele geçirdikten sonra Egrisi bölgesini güçlendirmişti. Ancak, Abzglar Arapları yenilgiye uğrattı. Arapların Anakopia’da aldıkları yenilgi büyük yankı uyandırdı. Bu durum Doğu Karadeniz bölgesi ile tüm Kafkasya ve Batı Avrupa’nın tarihinde önemli bir rol oynadı.

Abazgia yöneticisi I. LEON böylece Bizans İmparatoru nezdinde ve bölgede önemli bir güç elde ederek ABASGİA, SANİGYA. MİSİMYANYA ve LAZİKA’yı da kapsayan geniş bir bölgenin hükümdarı haline geldi. Böylece Abhazların siyasi ve dini tarihinde yeni bir dönem başlamış oldu.

Özetleyecek olursak; Adige ve Abhaz kardeşler Kolhida döneminde bir süre birlikte yaşamışlarsa da önce İskitlerin, sonra Yunan kolonilerinin, daha sonra Roma İmparatorluğu’nun bölgeye el atması, Roma İmparatorluğu’nun ikiye bölünmesi üzerine bu kez Abhazya’nın siyasi merkezinin Bizans’a kayması, daha sonra Pers Birliğinin Kafkasya’ya saldırması, ardından bölgenin Bizans ve İran’ın çatışma alanı haline gelmesi kardeş halkları birbirlerinden uzaklaştırmış. Daha sonra Arap istilalarının baş göstermesi ve Abazgların Arapları yenmesi, Açba (Anosid) hanedanından gelen Abazgia yöneticisi I. Leon’un önünü açmış, I. Leon Abhaz boylarını birleştirmekle kalmamış Lazikayı’da kapsayan geniş bir bölgenin hükümdarı olmuştur. Bu durum kardeş halkların yollarını epey bir süre ayırmıştır. Milattan sonraki yıllarda Abhazların siyasi  hayatına giren komşu halklarla ilişkiler ise; bazen hanedan evlilikleri biçiminde, bazen dostluk, bazen de düşmanlık, biçiminde tarihe yansımıştır.

Kaynakça:

1. Lazların Tarihi-Kolhida Devleti,  E.Konakçı (Gazi Üniversitesi Tarih Bölümü) iletişim admin@lazca.org www.lazca.org
2. Kronolojik Abhaz Tarihi, Prof. Timur Açugba, Çeviri Oktay Chkotua, 2015-İst
3. İlk Çağlardan Günümüze Abhazya Tarihi. Baş editör: Stanislav Lakoba, Çeviri Uğur Yağan, Yayın Editörü: Sezai Babakuş. 2014-İst.
4. Abasgia (Abhazya Tarihinin Bizans Dönemine ait Belgeleri) A.Kollautz, Çeviren: Bahriye Çelebi, Asyayın, 2000-İst.

   İmparator Octavius                 

Sohum (Dioskurias) kenti onun adına Sebastopolis adını alır.

Apsillerin Kralı Yulyan’a bu ünvan kendisine İmparator Trayan tarafından verilmiştir

İmparatorTarayan-Adrian

 Saniglerin kralı Spadag olup bu kral unvanı kendisine Roma İmparatoru Adrian tarafından verilmiştir.

Justinian I, Tsandrıpş’daki Kutsal bakire kilisesini inşa ettirdi.

1. Hüsrev (Hosrov)  (Abazgia hükümdarı Skeperna F. Hüsrev yönetiminden feragat etti)

İmparator Leo III ve eşi