Sebeos tarihinin Heraclius Tarihi olarak Türkçe çevirisi olması lazım, 1985 R. Bedrosian tercümesinden özetledim.  Asıl metnin tercümesi 1879 St Petersburg K.Patkanean metninden yapılmış. Patkanean 852 Bugha’nın Tiflis seferinde tanışacağımız Abhaz daha doğrusu Awarzk Tevdos pasajını da bulup deşifre eden anladığım kadarıyla. Movses 2 A ile birlikte ve birbirini tamamlayan görmeye çalışın. Bedrosian Movzes ve Sebeos aynı kişi olabilir mi demiş, ikisi de Bedrosian çevirisi.  Çevirmen ne kadar asla sadık kalsa da kendisinden katar sonuçta, Bedrosian’ın da kattığını varsaysak bile üsluplar çok farklı, cepheleri de çok farklı bence.

Sebeos Tarihi Bizans Sasani Savaşları

Birinci faz 582-630 Bizans-Sasani; Sasani-Kushan & Heftalit; Bizans-Avar; Bizans -Doğu Türkleri; Sasani-Avar ilişkileri döngüsünü anlatır. Bizans-Sasani ve Sasani- Türkmenistan hududunda (Hyrcania) yaşayan Armenianlar farklı sebeplerle bu hareketlerden etkilenir. İkinci fazında 636-661 Bizans -Arap ve Pers-Arap savaşları vardır ve Armenianlar coğrafi konumları gereği bu türbülanstan haliyle yine etkilenirler. Sebeos’dadiğer epic kaynaklara kıyasla Türkler-Khazarlar bahsi neredeyse hiç yoktur.Yazar olayları Syria-Mesopotamia kavşağından görür ancak  diğer epiclerden farklı olarak Bizans sarayında olanları da Pers sarayında olanları da iyi bilir ve Romalı stilinde yazar. Savaşlardaki hareketlerde Katarzyna Maksymiuk- Geography of Roman-Iranian Wars haritalarını kullandım.

S9.bölüm: Kalkedon konsili (451) sonucu olarak Armenia’dakilerin çoğu Bizanslılarla komünyonda birleşti ama Kalkedon’u reddedenler de oldu ve katoghikosal taht ikiye bölündü. Movzes İran tarafında kaldı ve Yovhan Bizans tarafında. Duin’deki kutsal emanetler Karin’e götürüldü. (Erzurum-Bizans tarafı). Yovhan daha sonra esir alındı ve Iranlıların ülkesindeki Ahmatan shahastan’a  (Hamadan) götürüldü.

S10.bölüm imparatorun emri ile (Thrace cephesi için hudut tımarlardan destek istiyor) Sahak Mamikonean ile Manuel oğlu Smbat Bagration’a biner seçme asker verilir.*Sahak Sebastia (Sivas) yolundan imparatorun yanına gider ve buradan da Thrace cephesine sevk edilir ancak  Xaghteats yolunu seçen Smbat Thrace’a gitmekten çekinir ve imparator onu zorlamaz ama askerlerini askerleriyle birleştirir ve Smbat’ı da çeşitli hediyeler ile ülkesine geri gönderir. İmparator için Thrace’da savaşmak ve ölmek istemeyen Armenia naxararları ayaklanma planları yapar. İmperiyal temsilciler Smbat ve yedi adamı tutuklayıp imparatorun yanına götürür. Arena’daki vahşi hayvanları çıplak elle yenen Smbat’ın cesareti karşısında imparatorun karısı onun hayatı için yalvarır. İmparator da onu zaten oğlu gibi görmektedir, Smbat affedilir ama adamları bir tekneye bindirilip uzak bir adaya sürgün edilir ve Smbat da onlarla birlikte Afrika’ya gönderilir (Afrika birliklerine dahil ediliyorlar)

* 591 Avar savaşından sonra Maurice tımarlılar yanısıra Armenia’da eli silah tutan çok sayıda kişinin askere alınmasını ve Musheg’e katılmasını  emrettiğinde Mamikoneanlardan  Musheg zaten Thrace’da idi ama Sahak’ın sevki tamamlanamadan Musheg cephede öldü (8.bölüm) ancak herkes istekli değildi. 602’de Maurice Armenia’dan Thrace’a yerleştirilmek üzere 30 bin at+ asker daha istedi  ve Priscus bu fermanı uygulamak üzere Armenia’ya gittiğinde insanlar onu haliyle memnuniyetle karşılamadı. Maurice ve oğulları aynı sene sonu kasım ayında Phokas darbesi ile öldürülecek.

Sasani cephesinde

S14.bölüm Smbat Bagratuni (başka biri) Spiritüel ve politik bilgisi ile kısa zamanda göz dolduran Smbat’ı Hüsrev Anurşirvan Hyrcania (Vrkan) marzpanı yapar ve çeşitli yetkilerle donatır (595 olması lazım).Amagh, Rhoyean, Jrechan ve Taparastan  İran kralına ayaklandığında olayları bastıran Smbat olacaktır; Armenia ülkesinden esir alınan insanlar  büyük çöl tarafındaki Turkestan ve Delhastan bölgesine  yerleştirilmişti ve onlar dillerini ve dinlerini zamanla unutmuştu  (Hyrcania popülasyonundan bahsediyor sanırım). Burada Kodreats kavmi vardı, adamlarımızla birlikte esir alınmıştı ve Bizans otoritesine tabi ve Syria bölgesinden de epeyce insan vardı Kodreatslar inananlar değildi ama sonra aniden hristiyan olup dili öğrendiler ve aralarından Abel adlı bir ihtiyar ilk rahipleri oldu.

S15.bölüm Kushan, Shawg ve Pariovk halklarını kendisine bağlayan Vstam Doğu’daki birlikleri toplayıp Hüsrev’i öldürmek üzere  Asorestan üstüne yürüdü. Ardçı  Pariovk  yolda hile ile Vstam’a yaklaştı ve onu öldürdü.  Vstam’ın karısı ve hazinesi Pariovk’un adamlarının eline geçti. Kushan ve Shawglar  sağ ve sol kanatlar olarak önden gitmişti, olan biteni geç öğrendiler ve kısa sürede dağıldılar. Vstam’ ile birlikte olan Gegham birliği de  hızla kendi kalesine dönmüştü. Smbat’a karşı ayaklanan armenianlar onların yanına gitti ve birlikte Hyrcania dağının diğer tarafında kalan Komsh (Qumis) ülkesine gittiler, burada Xekewand adlı bir köy vardı.  O zaman Smbat, Şahr Vahrich ve Gurgan marzpanı birleşip onların üstüne yürüdü. Geghumklar en fazla 2000 askerdi. Smbat’ın askerlerinin çoğunu öldürdüler ve kalanları kaçmaya zorladılar.

S16.bölüm: Yovsep gördüğü bir rüya üzerine  (Xekewand’da savaş alanında ölenlerin) cesetleri arasında dolaştı. Bir tanesinin omzunda kestane rengi deriden /kürkten bir çanta asılı idi, açtı. Gerçekten de de gümüş bir kutu içerisinde bir haç vardı. .. Askerler evlerine döndü.  Kral Vahrich’e evine dön dedi, Smbat’a da yenilmene rağmen yerini terketmedin ama herkes kaçmaya başlayınca sen de kaçtın diyerek teşekkür etti. (çekilmek zorunda kaldın diye teselli etti)

S17.bölümErtesi sene düşman kuvvetleri Taparastan’a (Taberistan) girdi ve Smbat onları yendi; oradaki yabancı kavimler Smbat’a itaat etti. Gümüş haçı bulan Yovhes onlar arasında misyonerlik yapıyordu. Smbat Yovsep’i görünce önünde diz çöktü ve sonra haçı ondan aldı ve Dimaksean sülalesinden Mihru’ya verdi. Dimaksean sülalesi böylece Smbat’ın kanunlarının yürütücüsü oldu ve bu ailenin rahipleri Smbat’ın sarayında daima yer aldı.Pers kralı o zaman Smbat’a yazılı mesaj anlamında hrovartak gönderip onu övdü ve ayrıca değerli taşlar ve inci bezeli altın bir taç gönderdi. Smbat’ın oğlu Varaztirots Hüsrev’in sarayında prensler ile birlikte büyüdü ve krala şarap sundu. 8 sene geçti. Hüsrev’in 18.yılı idi.  Smbat kralın izni ile Duin’de St Gregory kilisesi inşa ettirdi; katoghikos Movzes (574-604) vefat etmiş ve hiç vardapet kalmamıştı (dini öğretmen); Smbat’ın derhal kralın sarayına gitmesi gerekiyordu, o zaman Rshtunikli Abraham katoghikosluk tahtına oturtuldu (607);  inşa edilen kilise Duin kalesine çok yakındı, kale komutanı düşman saldırırsa kilise zarar görür deyince Smbat kaleyi yıktırıp kiliseyi kalenin yerine inşa edin o zaman dedi.

S18.bölümKış geçti bahar geldi. Hrovartaksla (yazılı mesaj) gelen ulaklar Smbat’a derhal kraliyet sarayına gitmesi gerektiğini söyledi. Kral Büyük Dastakert denen mevkide, Bob ve Bahghak’da ikamet ediyordu.Kral Smbat’a Xosrom Shum ünvanını verip kıymetli hediyeler ve ilave askerler ile donattı ve yerel meclisi (diwan) yönetme hakkı verdi. (Shum ne demek bilmiyorum. Xosrom Hüsrev’den geliyor. Hüsrev’in Shum’u. Dostu yoldaşı gibi belki?) Smbat yöneteceği ilk komşu ülke Komsh’a (Kumis- Elbrus güneyi ve büyük çöl arası)hareket etti; Hyrcania’dan asker toplayıp  akınlar yapan Kushanları durdurmak üzere Doğu’ya hareket ettiğinde yanında başka naxararlarla birlikte Artawazd, Apahuni,Apahunik, Goght’n beyleri de vardı ( yaklaşık Bitlis’ten itibaren iç-doğu Sasani beyleri). İlk çarpışma Smbat lehine sonuçlandı; Smbat Tos bölgesinde Apr Shahr mevkisinde kamp kurdu; Kushanlar o zaman kuzey topraklarında yaşayan büyük Kagan’dan yardım istedi; 300 bin asker Kushanların yardımına geldi ve Türkestan’daki Ewighat ülkesinden doğan ve Hindistan’a doğru akan  Vehrhot nehrini aştı ve yakınlardaki bir kaleyi istihkamları yaptı; Datoyean komutasındaki 300 atlı emre itaatsizlik yaparak onlara saldırınca savaş aniden Rey ve Aspahan sınırlarına kadar yayıldı; büyük Kağan (Xa’kan) sonra Chembux’da nehri geri geçip ülkesine döndü.  Onlara saldırarak bu savaşı başlatan Datoyean zincire vurulup İran kralına götürüldü ve orada idam edildi. Tekrar bir ordu toplayan Smbat yine Kushanlar üstüne gitti. Heftalitlerle savaş yorgunu olan Kushan kralı Smbat’a haber gönderip, “savaş yorgunu askerlerim üzerine zinde bir ordu ile gelmekten umduğun kahramanlık ne?  Bu şekilde kahramanlıklarımız nasıl anlatılacak? Askerlerimiz karışmasın teke tek döğüşelim,” dedi.

Böylece iki komutan uzunca bir süre düello yaptı ve Smbat sonunda Kushan kralının zırhını mızrağı ile delmeyi başardı; Kushan askerleri dağıldı, Smbat’ın askerleri kovaladı ve Kushanların başkenti (şahastan) Bahl’a kadar gittiler, Harew, Vaghages, bütün Toxorostayn ve Taghakan’ı yağmaladıktan sonra Margrhot  ve Marg bölgesinde kamp kurdular; Smbat’ın oğlu Varaztirots bu arada Sadık anlamında Xosrom Jawitean mevkisine yükseltilmiş ve ona fil verilmişti. Zaferlerinden memnuniyet duyan Kral Smbat’ı sarayına çağırttı.

S19.bölüm naxararları ile bir gün at koşturan Smbat kralın sarayına geldi;  ve burada Kral’dan sonra üçüncü naxarar (saray nazırı) oldu ama çok geçmeden  vefat etti ve naaşı  memleketi Gogovit bölgesindeki Dariwnk köyüne defnedildi (618/9)  Smbat’ın naxararları ayaklandı ve bir kısmı kuzeydeki büyük Kagan’ın yani Chen sülalesinden Chepetx hizmetine girdi. (ardından başka bir grup) Kağanlarının emri ile doğudan gelip Chepetx? hizmetine girdi ve onlar sonra Bizans imparatoruna yardım etmek için Choray geçidinden geçtiler.( Bu Movzes’in Jebu-gilleri olabilir, aniden soğuğa hassaslaşıp geri dönerler bahsi-birazdan )

Romalılar cephesinde

S20.bölüm Atat Xorhxorhuni ayaklanması hakkında. Bizans imparatorunun (Maurice) saraya çağırtıp onurlandırdığı 17 ileri gelen arasında Atat da vardı; Atat’a Thrace’a gitme emri verildi. Atat Thrace yolunda fikir değiştirdi ve İran kralı hizmetine girmeye karar verdi ve yoldan ayrılıp kıyıya gitti ve oradaki bir gemiciye beni karşıya geçir -imparatorluk için acil işim var dedi.  Karşı kıyıya geçen Atat oradan hızla Armenia’ya yol aldı.  Atat kıyıdan iyice uzaklaşana dek kimse onun niyetini anlamadı ve anlayınca yolu üstündeki kaleler direnmeye başladı ve Atat çarpışa çarpışa 18 kaleden geçip en sonunda Naxjewan’a ulaştı. İranlılar onu hemen karşıladı ve kalelerine güvene aldı. Bilgilendirilen Hüsrev’in emri ile Parsayenpet Bizansların üstüne yollandı, Bizanslılar şehri terk etmek zorunda kaldı. Atat hızla Iran kralı yanına gitti ve kendisine burada ünvanlar verildi. Bir yıl sonra Maurice öldü ve Phokas imparator oldu. (602 senesindeyiz). Atat o zaman Phokas’a saldırmak istedi ama kral bunu duyunca el ve ayakları bağlanan Atat sopalarla dövüldü.Armenia ve Duin şehri hududundaki Pers komutanı VndatakanNixawrakanGeghum isyancılarına katılacak  askerleri tarafından öldürüldü. Hududun Bizans tarafında patrician Yovhan, Heraclius ve general Suren vardı.  13 yıl süren barış bitti, imparator Armenia topraklarından 30 bin asker istedi ve 30 bin Armenian ailesi Thrace topraklarına zorunlu iskan edilmek istendi ve Priskos emri ifa etmek üzere Armenia’ya gönderildi. Haber bölgede büyük huzursuzluk yaratmıştı. (bu cümle sona eklendiği için Phokas’ın emri mi yoksa Maurice’den mi bahsediyoruz karışıyor.)

S21.bölümde İskenderiye’de general olan Heraclius ile Syria-Mesopotamia’yasındaki general Narses (magister militium per orientam, doğu orduları GKB’si gibi) darbeci imparator Phokas’a karşı ayaklandılar (603). Hüsrev  Bizanslardaki karmaşadan faydalanarak Dara’ya ilerledi; Armenia’daki birliklerin başında büyük prens Juan Veh vardı.Bir kısmı Dara’da kaldı ve diğerleri Edessa’yı (Urfa) kuşatmaya yol aldı. Edessa’daki isyancı general Narses o zaman merhum imparator Maurice’in oğlu olduğunu söylediği bir delikanlıyı öne çıkardı ve ismi Theodosius dedi. 1,5 yıl süren Dara kuşatmasından sonra Hüsrev Ctesiphon’a döndü. Bizanslılar o arada Edessa’yı geri aldı ve Narses’i öldürdü

*Phokas Narses’i Constantinopl’e davet edip idam ediyor 607’de.. Genel görüşe göre Maurice’in büyük oğlu ve caesar Thedosius 602 darbesinde öldürüldü. Theophanes de 606/7 olaylarında anlatır, epeyce insan darbeye karıştığı için hayatını kaybediyor. Thedosios’un nihai akıbeti belirsiz. Sebeos’un anlattığı gibi alıyorum.

S22.bölümde Bizanslar Shirk ve Tsaghkotn muharebelerini kaybetti; Teodos Xorxorhuni Sasanilere teslim oldu. Juan Veh  Ayrarat bölgesindeki Dvin’e ulaşmıştı, burada kışladı. Bizans kuvvetleri Eghevard’da idi (Kotayk. Sevan gölü batısı). Buradaki çarpışmayı Bizanslar kazandı, Juan Ver savaşta öldü (601). Bizanslar nehir kıyısında Horhomots denen mevkiye çekildi. 602’de Hüsrev Dara’yı kuşatırken Bizanslılar da Shirak ovasındaki Shirawakan  denen köyde kamp kurmuştu. Aslanlar gibi kükreyerek gelen Pers ordusundan korktular ve nehrin diğer tarafındaki Akank’a çekildiler.  Buradaki Getik köyünde çarpıştılar; Persler oradaki 33 köyü ele geçirip yağmaladıktan sonra Atrpatakan’a döndüler. Bizans ordusu  Theodos Xorxorhuni komutasında diğer Tsaghkotn’da, Aratsani nehri yakındaki Angegh köyünde kamp kurmuştu. Bizanslılar ata binecek zaman bile bulamadı; Basean bölgesi üstünden Bizansları kendi topraklarına kaçmaya zorladı. Pers komutanları Datoyen ve Senitam Hüsrev’di. Angegh, Gaylatus, Ergina ve Dara’daki Tsxmkert şehirlerini Persler geri aldı.

*Stephanos Orbelian’a göre Kars, güneydoğusundaki Vanand birlikte Basean’dır  ama Pasin ovası Phasiane’ye de yorulur.  Lastivertsli Aristakes ve Skylitzes’de anlatılan Abasgia bizimkisi değil, tasvirlere göre Şiraq’a kadar uzanan  Orbelian’ın a+Basean’ıdır. 1000 senesinde Abasgia kralı Bagarat ve babası Gurgen II.Basil ile Apahunik’de (Van gölü batısı) buluşur, 1022 baharında Bagarat oğlu Giorgi’nin hikayesi Erzurum-Bana’da kilitlenir (KT 254-270; Çaçhaliya 70-85). Aynı tarihi yaşayan Leonti Mroveli haritası ile Aristakes haritası birbirini karşılamaz.

S23.bölüm Hüsrev Erazman Xorheam komutasında bir orduyu Asorestan’a ve  Ashtat Yeztayar komutasında başka bir orduyu Maurice’in oğlu olduğu söylenen Theodosius ile Armenia’ya gönderir. Erhazman Mesopotamia’yı ele geçirir. Edessa ve Amida güvence karşılığında teslim olur. Ashtat ile Theodosius  Karin’e ele geçirmek için ilerler. Kayseri’yi alan Shahen Patgos-apan ile  marzpanates ostanı  Şahr Ayaeanapet ‘de onlara katılır.Du ve Ordru mevkilerinde Bizanslılar ağır yenilgi alır. Ashtat onları Satala’ya (Gümüşhane) kadar çekilmeye zorlar; Karinlilerin direnmesi devam etmektedir, o zaman Theodosius öne çıkıp, Maurice’in oğlu olduğuna onları ikna eder ve kale o zaman kapılarını aşar, Ashtat Karin’e yerleşir ve buradan Hashteank, Dzitarhich, Satala, Arhista ve Nikopolis’e akınlar yapılır iken Karin halkı da Hüsrev’in emri ile Patgos-apan Shahen tarafından Ahmatean Şahastan’a (Hamadan)  zorunlu iskan edilir.

*Bu Ashtat ile Thrace’a gitmemek için İran’a kaçan Atat aynı kişi olabilir mi? Patgos burada unvan, ama Movzes’de hem yer adı hem de Khazar kralının ismidir.) (Theophanes’e göre 606/7 olayları)

Roma cephesi

S24.bölüm Iranlılarla savaşmak üzere Asorestan’a giden Heraclius Antioch’da büyük bir yenilgi alır (bu Africa Strategosu olan dede Heraclius olmalı.)

Palestine ülkesi Perslere geçer ve Jerusalem’e Pers ostikanı atanır. Gerçek Haç Perslerde (614/5).

 612’de(Theophanes’de 610)(Strategos Heraclios’un oğlu) Heraclius Mısır’dan deniz yolu Constantinopl’e geçip imparator Phokas’ı öldürüp, tahtı devralır. Ardından Hüsrev’e  değerli hediyelerle birlikte elçi yollayıp barış müzakere etmek ister. Himayesindeki Maurice’in oğlu Theodosius’u imparator yapmak isteyen Hüsrev bana benim hazinemden hediye mi gönderiyorsun diyerek elçileri öldürtür ve böylece Caesarea’da taraflar tekrar karşı karşıya gelir; bir yıl süren karşılıklı tartmada Iranlılar kendi kamp yerlerinde hayvanları için yem sorunu yaşarlar. Shahen’i sarayına çağırtan Hüsrev onu batıya tayin eder.

Karin’e hareket eden Shahen oradan Melitene’ye inip, Malatya’yı aynı alır (aynı yer) ve Psidia’daki Xorheam ve Dwin’in yeni Ostan’ı Namgar’ın  birlikleri ile birleşir. Heraclius da Asorestan’a (Syria) gelmiştir. Maurice’in keşiş olmaya zorlanmış damadı Philipikos da yanındadır. Philipikos Kayseri üstünden kuzeydoğu yapıp Vagharshapat (Eçmiadzin)ovasında kamp kurar ve oradan da Aragats dağı (Alagöz) etrafını dolaşarak Nig bölgesindeki Pers ordusunu kuşatır. Heraclius bu arada oğlu III. Constantin’i yardımcı imparator ilan etmiştir (611 veya 613).

*Heraclius ailesi  biraz karışık. Africa strategosu olan dede Heraclius, imparator olan baba Heraclius ve onun oğlu Heraclius var.626 Lazica’da mührü bulunan bir oğlu var, ikinci karısı Martina’dan doğma ve veliaht üvey abisi ile adaş. Caesar Flavus Constantin-Heraclius olduğuna inanılır. Martina’dan doğma diğer oğlu Theodosius sonra Şahrbaraz ve Bambiş’in kızı Nike ile evlenecek ama o aslında Hüsrev’in manevi oğlum dediği Maurice’in oğlu  Theodosius da olabilir. Heraclius bazen aynı anda her yerde, belki maaile Heraclius olmaları ile alakalı, meraklısı yakından bakacak.

Sasani cephesi

S24’den devam: Asorestan ve Cilicia’da sert savaşlar; Iranlılar Tarsus’ ve Cilicia bölgesini ele geçirir, Palestine kendi isteği ile teslim olur, İbranilerden kalanlar da anladığım kadarıyla “vaad edilmiş,” ülke konseptiyle Hristiyanlara isyan edip Palestine Caesarea’daki Pers generali Rhazmiozan (Xorheam) ile  birleşirler ancak birkaç ay sonra Jerusalem gençleri bir araya gelip Rhazmiozan’a karşı ayaklanır ve onu öldürür, ve sonra şehirdeki hristiyan ve yahudiler birbirleri ile savaşır. Hristiyanlar üstün gelince kaçabilen Yahudiler şehir dışındaki Pers ordusuna katılır, yeni komutan  (xorheam) Erhamikozan’dır, 615 senesi Marg ayının (haziran) 27’sinde Jerusalem’e girer ve şehri yerle bir eder; tutsaklar arasında Ağaç Haç veya Hayat Veren Haç’ın muhafızı piskopos Zacharia’da vardır; şehir yağmalanır ve sözlerini tutmadıkları için yahudiler şehirden sürülür ve Modestos şehre başrahip olarak atanır. Armenianların katoghikosu Kumitas’tır.

*Movzes’de bu komutan Şahrvaraz’dır. II.kitap 10.pasaj.  Xo-rean olarak bilinir, Xo, Xosrow’un Xo’undan gelir, ona zaferleri ile alakalı Rozmi-ozan veya Şahr Varaz gibi adlar ile de seslenirler der. Theophanes’de Sarbaros (Tsarvaroz?) anılır- B’leri V okunduğundan V ile yazıyorum arkadaşlar. Esir alınan Zacharia muhtemelen Albania’ya götürülüyor ve orada Movzes’in kitabına giriyor.

S25.bölüm 618 senesi. Kumitas Vagharshapat’taki (Eçmiadzin) azize Hrhipsime şapelini yıktırır (Movzes I.kitapta anmıştı) ve o vakit duvarı içine saklanmış eşsiz bir inci bulunur; Kumitas aziz George’un kendi yüzüğü ile şapele mühürlediğine inanılan inciyi çıkarmaya cesaret edemez ve kendi yüzüğü ile tekrar mühürler. (Kumitas Sasani ataması). Aynı yere Kumitas  incili duvar içeride kalacak şekilde yeni bir katedral inşa ettirir.

S26.bölüm  Xorheam Şahin  büyük bir ordu ile Constantinopl’ü kuşatmak üzere Chalcedon’a yaklaşır ama imparator hediyeler ile onu dönmeye ikna eder. Iranlar sonra Byzantium’a (i Biwzandia) ilerler ve büyük bir deniz savaşı yaşanır, Iran kaybeder.

Bizans cephesi

S26’dan devam: Heraclius Cappadocia  -Caesarea üstünden Iran’a saldırır. Bir yandan sürekli barış müzakere etmek istemektedir ama Maurice’in oğlu Theodios’u imparator yapmak isteyen Hüsrev Heraclius’u gaspçı, kendisini  veliaht Theodosios’un hamisi ve Bizans’ında kralı  olarak görmekte ve barış çağrılarında ona “ailenle birlikte teslim ol ve sana bağ bahçe vereyim,” demektedir. Heraclius büyük bir ordu ile  Kayseri’den kuzey doğu yapar, Karin’den Ayrarat-Dwin- Naxjawan’ı yakarak Gandzak’a geçer ve buradaki büyük ateş mabedi Vshnasp’ı yıkar. Hüsrev Byzantine kuşatmasındaki Shahen’i geri çağırır; Patgosaban Shahen’in askerleri hızlı hareket eder ama askerler ve atlar yorgundur; Xorheam’ın Nisibis’e yaklaştığı duyan Heraclius güvenli bölge Media’ya çekilmek üzere hareketlenir, Paytakaran’a yaklaştığında oradan Kafkas Aghuania’sı üstünden İberia’ya geçmek ister. Hüsrev generali Şah Varaz’a onu yakala der.  Hızla Ayrarat’a hareket eden Şahr Varaz Gardman’ı geçtikten sonra Tigranakert’de Heraclius ile karşı karşıya gelir. Şahinde Heraclius’u arkadan kuşatmıştır; Heraclius arkasındaki Şahin’e saldırarak Tsghuk üstünden kışlamak üzere Naxjawan’a , oradan da Arax nehrini takip ederek  önce Vrnjunik awanına oradan da  Bagrewand ve Apahunik’e geçer ve buradaki Hrcmunk denen mahalde kamp kurar

*Van gölü doğusundan bir tur atıp Bitlis-Muş’a geldik.

Taraflar Aghi+ovid denen mevkide (Van gölü kuzeyi) karşı karşıya gelir, kaçan İranlılar Archesh’deki (Erciş) xorheam  Shahr Varaz’a kötü haberleri verir. Bizanslılar Erciş’e saldırır, Shahr Varaz canını zor kurtarır. Armenia’ya dönen Heraclius Shirak’tan Arax nehrini takip ederek Vardanakert’e ulaşır ve Gogovit’e girer.Rhoch Vehan ve İran birlikleri kaçmıştır. Heraclius Her üstünden Zarewand’a ve oradan Ctesiphon’a (Bağdat) doğru ilerler. Atrpatakan sınırlarından girdiğinde Rhoch Vehan’ın Naxchawan’dan kıstırma planını haber alan Heraclius Asorestan’daki Zarasp dağının en uzak köşesine çekilip, oradan batıya dönerek Nineveh’e ulaşır. Bu arada Rhoch Vehan’a da takviye gelmiştir. Çöken sis  yardımı ile  Heraclius zafer kazanır;

Sasani cephesi

S27. bölüm  kayıp haberlerini alan Hüsrev Dicle’yi geçip Vehkawat’a gider (Ctesiphon güneyi-belki Seleucia); Heraclius Ctesiphon’u ele geçirdikten sonra Atrpatakan’a döner. Xorheam (Şahr Varaz) Hüsrev’e yardıma gitmek yerine batıya eski yerine gider (Palestine olması lazım). Hüsrev’in adamları bu arada sadakatlerini Kawad’a sunmaya karar vermiştir. Ailesi ile birlikte Vehkawat’da tedbir almaya çalışan Hüsrev hapsedilir. Kawad yeni Pers kralıdır. Rash isimli bir prensi Heraclius’a gönderir, barış yapılır, sınırlar  restore edilir ve anlaşma yemini tuzla mühürlenir. Heraclius da elçi olaraj Yusdat adlı bir Armenian’ı gönderir. Hudutlar karşılıklı olarak yazı ile konfirme edilir. Kawad Shahr Varaz’a Bizans akınlarını durdur emri yollar ama xorheam emre itaat etmez.

*Theophanes’de Şahr Varaz ve kurmayları Bizansların ele geçirdiği bir habercinin mesajını değiştirmesi nedeniyle Heraclius emrine girip, Hüsrev’e ilk eşten doğma oğlu Siroes aracılığı ile darbe yaparlar

S28.bölüm Kawad Xosrov Shum lakaplı Smbat’ın oğlu Varaztirots’u çağırtır ve babasının mülklerini restore ederek Varaztrots’u tanuterutiwn yani Armenia marzpanı yapar. Katoghikos Kumitas vefat etmiştir.  Rshtunik beyi Theodoros’un önerisi ile Abraham evinden Kristapor yeni katoghikos seçilir ancak çok kibirli ve sivri dillidir, 2 yıl sonra hakkındaki suçlamalar nedeniyle görevden alınır. Nig bölgesinden Ezr yeni katoghikos olur (630); Bu arada zengin ve müreffeh bir ülke hayali kuran Kawad tahta geçtikten 6 ay sonra vefat etmiş ve yerine küçük yaştaki oğlu Erdeşir Şah ilan edilmiştir (628). Heraclius Şahrvaraz’a,” gel anlaşak, sen Sasani tahtını al ve işgal ettiğin toprakları bana geri ver,” der böylece Şahrvaraz İskenderiye’den Ctesiphon’a yola koyulur, tahtı ele geçirip, Kutsal Haç’ı da geri gönderir ama Şahr Varaz’ın taht ömrü de fazla sürmez ve çok geçmeden öldürülür. Sasaniler Hüsrev’in kızı ama aynı zamanda Şahr Varaz’ın da karısı olan Bbor’u Şahiçe (Bambiş- eceler ecesi ) yapar ve Atrpatakan prensi Horhox Ormazd da yeni büyük komutan olur.

*Heraclius’un Martina’dan ikinci oğlu Theodosius bu çiftin kızı Nike ile evleniyor

Ormazd dul Bambiş ile evlenme hakkını kendinde görünce vaktinden önce aramızdan ayrılır.  Bbor iki sene solo yönettikten sonra vefat eder; Sasanlardan başka bir Hüsrev ve sonra da Hüsrev’in kızı Azarmiduxt , sonra oğlu Ormazd yönetir ve sonuncusu iç savaşta katledilir ve böylece 631 senesinde tahtı Kawad oğlu Yazkert (Yezdıcerd)  devralır. Yezdicerd ülkeyi üç askeri bölgeye ayırır. Birinci ordu İran ve doğusundan sorumludur; ikinci ordu Asorestan ( Syria-Mezopostamia) ve üçüncü ordu Atrpatakan’dadır. Başkent Ctesiphon olduğu için tüm İranlılar başkente daima saygılıdır.

Romalılar cephesi

S29.bölüm Kutsal Haç’ın  Jerusalem’e dönüşü ile (627/8 veya 630) ilişkiler düzelmiştir, (Movses’in Aghuania’da gördüğünü sandığım tutsak Zacharias da Jerusalem’e döner), Heraclius sınırları belirlemek için bizzat Syria Mesopotamia’ya gider ve arada Jerusalem’in kutsal emanetleri de Constantinopl’e götürülür; Bizans generali Mzhezh Gnuni de Armenia’dan gelmiştir. Beraberindeki katoghikos Ezr burada Kalkedon olmaya zorlanır ve kabul etmez ise hudut anlaşmasında kendisinin Iran tarafında kalacağı ve Roma Armeniası’na yeni bir katoghikos atanacağı açıkça söylenir. Sürüsünü terk etmek istemeyen Ezr böylece önce yazılı Kalkedon ve imparatora bağlılık senedi sunup, Nestorius ve diğer heretikleri lanetler ve ardında Asorestan ülkesinde fiziken de gerekli komünyonu alır  ve bu arada imparatordan  Koghb’daki tuz madenininişletmecilik hakkını da ister. (Artık Romalı ve Kalkedon olan) Ezr hizmetlerine ihtiyaç duyuldukça Bizans ordusunda da rahiplik yapar ve Ordu rahibi sıfatı ile asker tayınları ve muhtelif festivallerin organizasyonlarında Ordu envanterindeki diğer rahipler gibi levazım subayı kategorisinde rol alır;

*Theophanes 628/9 olaylarında Heraclius’un Jakobite süryaniler ve diğer fraksiyonlar ile ilmi tartışmalarına ve monothelitlik krizlerine yer verir.  Süryani Mikhail Hilafet İranı’ndaki Jakobit Süryaniler (Gregorien) ve Armenianlar arası ilişkilerden yüzeysel ve ansiklopodik bilgi kategorisinde bahseder. Bir yığın ihtilaf konusu var, sonradan hepsi kalkedonlar ve olmayanlar diye genelleştirilmiş anladığım kadarı ile. Ben pasaport renklerinden görmeyi seçtim.

Xosrow Shum’un  (yukarıda andık, eski Hyrcania mazbanı Smbat) oğlu Varaztirots bu arada Hüsrev’e daima sadıklar anlamında Jawitean Xosrow çizgisini bozmadan  Armenia ülkesini yönetmektedir ve Atrpatakan’daki Ormazd ve halefi Rostom’a hiçbir zaman sadakat yemini yapmaz. Bizans generali Mzhezh Atrpatakan prensi Rostom’u kışkırtır. Rostom’un kardeşi Garikpet Duin’e hareket edince Varaztirots Heraclius ile anlaşma yapmaya zorlanır ve oğlu ile birlikteo vakitler Asorestan’da olan Heraclius hizmetine girerler ve toprakları Bizans kontrolüne geçer;

*Mzhezh Varaztitots’u anlaşmaya çekmek için Rostom’u ona karşı kışkırtıyor anladığım kadarıyla.

** Jawitean terimi ile alakalı Yakubi 1.kitapta “Babak al Mamun ve Mutasım dönemlerine düşen dini ve sosyalist ayaklanmanın lideriydi. Takipçilerine Jawdaniyye denirdi, Hürremi tarikatındendiler. Babak Jawidhan b.Sahl adını miras almıştı. Ayaklanma bastırıldı ve Babak 837/8’de Bağdat’a götürülüp, idam edildi”... “Azerbaycan’a gitmek isteyenler için Zanjan’dan Ardabil’e gidersin. Ardabil’den Barzand’a 3 günlük kırsal yoldur, Barzand’dan  Warthan ve Warthan’dan Baylaqan,  ve Baylakaqan’dan da Yukarı Azerbaycan’ın baş şehri Maragha’ya varılır. Azerbaycan kırsal yerleşkeleri Ardabil, Barzand, Warthan,Bardaa, al-Shiz, Sarat, Marat, Tabriz, al-Mayanij, Urmiya, Khuwayy, ve Salmas’dır.  Burada Adhari farsları ve antik Jawdaniyya kavimleri karışık yaşarlar.  Babak Al-badhdh şehri beylerindendi. Araplar Azerbaycanı Hicri 22’de al Mughira b.Shuba al Thaqafi eliyle fethettiğinde halife Osman b.Affan idi. yıllık haracı 4 milyon dirhamdır. “

Heraclius’un Atalarik adlı oğlunun (?) karıştığı darbe planında isimleri geçen Varaztirots ve oğlu darbe girişimi kansız çözüldüğü için affedilip,  Aksor adlı bir ada-şehire sürgün edilir ama darbeye kalkışan prensler ve ileri gelenler cezalandırılır; darbeci generallerden Dawit Saharhuni kaçmayı başarıp Armenia’ya gider ve burada Mzhezh Guni ile Varaz Gnel Gnuni’yi öldürmek ister;  askerlerin Dawit’e sevgisini gören Heraclius David’i couropalate (amil-mültezim) yapıp tekrar hizmetine alır. Dawit couropalatlık ile gelen lükse kendisini kaptırınca 3 yıl geçmeden  askerlerin saygısını yitirir ve bölge istikrarsızlaşır. Aghtamar’daki Rshtunikli Theodoros sadece kendi bölgesindeki disipline hala hakimdir.

S30.bölüm Sasaniler Jerusalem’den çekilince Bizanslılara direnemeyeceğini anlayan Jerusalemliler zorunlu barış talep etmek zorunda kalır; Heraclius isteyen kalabilir, isteyen gidebilir der.  O zaman Yahudiler eskiden beri iyi ilişkileri olan Tachkastan çölüne İşmail oğulları yurduna yola koyulurlar.

Sebeos’da bundan sonrası Bizans ve Sasanilerin Arap savaşları hakkında.