Movzes Dashkurants’in Aghuania (Kafkas Albanyası /Alaunk) Tarihi. Bedrosian tercümesi, özet

Bu bölüm kutsal kabul edilen yerlerin hikâyesi ile alakalı, ayrıca bilinen en erken Albania kanonları da bu bölüm içindedir.

I.Kitap

Yaradılış mitosu ile başlar; Tufan sonra Yafes oğulları kolundan devam eder; Tiras’ın oğullarından Ashkenaz Samatların, Riphath Sauromatların ve Torgom Armenianların; Javan’ın oğullarından Elishah Sicilyalılar ile Atinalıların; Tarshish Georgian ve Turanların; Kitris Romalıların, Latinlerin ve Rhodianların atasıdır. Kituratsik ise Kıbrıslıların atası olup akrabaları Aghuanialılar ile irtibata geçer; Hellene topraklarına giden Ayetatsik (Aetees’den türeme sanırım) ise Atina’da yaşar ve Greek ve Thebanlar tarafından onurlandırılır. Aile kalabalık, burada kesiyorum.

Pasaj Rus Yaradılışı mitosu 1926 Laurentine metni ile kucaklaşıyor. Romalılarda Yaratılış yok galiba, epic-orientallerin listesinde varlar ama kendilerinin bir listesi vara benzemiyor. Buradan açılan pencere bizi Rusya tarihine götürür.

3.bölüm Yazısı olan milletler hakkında: İbraniler, Romalılar dahil Latinler, İspanyollar, Grekler, Medler, Armenianlar ve Aghuanialılar. Onlar Media’dan kuzeyde Cadiz, ve Pargamitos nehrinden İlion de denen Matusia’ya kadar ki yerde yaşarlar.Sicilya, Euboia, Rodos, Chios, Lesbos, Kitera, Zakinthos, Cephalonia, Ithaca, Corfu ve Kiwghades adaları, ayrıca Ionia denen kısmi Asia, ve Media ile Babylon arasında akan Dicle boyunca. Bunlar Yafes’in hudutlarıdır.  Shem dünyanın doğusunu ve Ham güneyini aldı. Yafes batı toprakları ile Aghuanların yaşadığı, Caspian denizinin olduğu kuzey topraklarına ve doğu dağlarına hakimdive batı toprakları Trapizond’a kadar uzanırdı…  Bunlar aziz Gregory klanından gelenlerce yönetildi. Bagrationlar hakkında da konuşmak gerekirse; Skayordi oğlu Paroyr’a Hracheay denirdi ve Hayk soyundan olup Armenianların kralı idi. Babylonia  kralından Shambat adlı bir Yahudi tutsağı kendisine vermesini istedi.Armenia ülkesine gelip yerleşen Shambat’a büyük onur gösterildi, Yafes’in büyük soyu gerilerken ondan Bagrat-oğulları* soyu türedi.

*Muş yöresine ait 1873 derlemesi Sasonlu David destanından yürüyen bir efsane anladığım kadarı ile.

4.bölümAghuani hükümeti hakkında. Armenianların kralı Vagharshak zamanına dek büyük Caucasus dağı çevresinde çeşitli kavimler yaşardı. Vagharshak onların yağma ve cinayetlerden vazgeçip kraliyet haraçlarını ödemelerini istedi ve  Arax nehrinden Hnarakert kalesine kadar ki toprakları miras almış Yafes soylu Sisakan (Siwnic) klanından Aran’ı onlara atadı. Aran-giller iyi huylu bir kabile idi  ve buraya onların tatlı dilli ve iyi huylu olmalarından dolayı aynı anlama gelen Aghu dendi. Parthian Vagharshak’ın Aran soyundan her biri diğerinden değerli ve cesur pek çok yönetici atadığı anlatılır. Utik, Gardman, Cawdk ve Gargark Aran-oğulları soyundandır.

5.bölüm Caucasus dağları eteklerinde yaşayan Aghuanların doğal zenginlikleri hakkında. Kur nehri irili ufaklı balıkları taşıyarak Caspian denizine akar. Toprak ekmek ve şarap için bereketlidir ve yağ(neft) ve tuz madenciliği, ipek ve pamuk dokumacılığı yanısıra zeytincilik de yapılmaktadır. Dağlarda altın, gümüş, bakır ve kırmızı toprak boya madenciliği yapılır. Başkenti Partaw olan Aghuania’da kartal, şahin ve başka çeşit kuşlar yanısıra aslan, leopar, panter, ve yabani eşek gibi hayvanlar da yaşar.

6.bölüm Vagharshak tarafından Aghunialılara atanan Aran dönemi hakkında bilgi edinemedik. Bilinen tarih Aghuania’yi yöneten cesur Vachagan dönemi ile başlar. Havari Thaddaeus biz doğululara o zaman geldi, ve Armenianların kralı Sanatruk tarafından Armenia’daki Artaz’da şehit edildi.  Jerusalem’e dönen öğrencisi Elisha (Eghisha)  Jerusalem’e döndükten bir süre sonra Jerusalem’in ilk patriarchı James tarafından kutsanıp, doğuya Maskut’a atandı ve Armenianlardan sakındığı için buraya İran yolundan geldi ve Choray (Derbent) ve çevresinde vaazlara başladı. Sonra üç öğrencisi ile Uti provinsindeki Saharn şehrine geldiğinde öğrencilerinden biri burada şehit edildi ve diğer ikisi onu terkedip, kötü insanlara katıldı. Elisha Gis şehrine geldi ve burada kilise kurup kansız adak sundu;  bu kilise doğudaki kiliselerin ilkidir, sonra Zergun ovasından geçip idol taparlara gitti ve orada şehitlikle taçlandı.  Katiller naaşını Homenk denen bir yerde kuyuya attı.

7.bölüm Hakikat gizlenmemeli ve Işık /Nur örtülmemeli. Uzun zaman geçti ve dindar bir adam rüyasında Elisha’nın yerini gördü. Oraya gidip kazdılar ve kemikleri inceleyip, gece boyunca dua ettiler. Sabah çöl tarafından gelen bir rüzgar şehite ait olmayan kemikleri uzağa savurdu. Urekan köyünden Stepannos adlı biri yığından kafatasını çekip, atına atladığı gibi uzaklaştı ve kimse onu yakalayamadı. Sonra rüyalarında Elisha’yı gördüler. Rahip Stepannos kafatasını Urekan köyüne yerleştirmişti, o zaman onlar şimdi Jvshtik denen Nersmihr manastırına transfer oldular (Stepannos buranın rahibi  olsa gerek). Uzun zaman geçti. Aghuanların dindar kralı Vachagan Elisha’nın şehit düştüğü yere bir sütun yaptırdı ve teşrifatçısı stylite olup bu sütunun üstünde yaşadı.

16.bölüm  Vache ile dindar Vachagan arasındaki 30 sene boyunca Aghuania toprakları 459-84 Peroz yüzünden  kralsızdı. Tüm dünyayı ele geçirmek isteyen Peroz herkese saldırdı ve Magian sapkınlığını yerleştirmek için kiliseleri yıktı ve hristiyan rahipleri tutuklattı. Armenia, Georgia ve Aghuania’dan pek çok bey Magiliğe döndü ve her yerde atrushan (ateş mabedi) kuruldu. Vachagan da gönülsüz Magi konvertlerindendi. Neyse ki Tanrı  gazabının sopası olarak Hephtalite kavmini gönderdi,  ve onlar bu kana susamış tiranı, oğlunu  ve beraberindeki dinsiz yönetici ve beyleri öldürdü ve ardından hiç kimseye acımadan her yeri yağmaladılar.

* 474 Gurgan muharebesi. Hephtalite Akshunwar Peroz’u yeniyor-barış yapıyorlar. 484’de barışı bozan Peroz üçüncü Gurgan muharebesinde ölüyor. Batı Iran- Roma hududunda aksiyon zaten hiç bitmiyor, Persler kendi kiliselerini Roma’dan ayırıp millileştirince bir kriz de o sebepten çıkıyor, 451 Kalkedon’un merkezleştirme hamlesi ile hudut krizleri katmerleniyor.Terimleri aynen alıyorum, o vakitler Georgia bilinmiyor. Movzes terim -toponimleri bizim bildiğimiz yerlerinde kullanır.

17.bölüm  Peroz ölünce amcası Vagharshak yerini aldı; Vachagan o zaman  Kilise’yi restore edip, toprakların çoğunu doğru inanışa döndürdü ve yetişkin veya çocuk herkes yeniden vaftiz oldu; Peroz’un görevden aldığı yerel prensler eski mevkilerine döndü; Aghuan prensleri birleşip  kendi özlerinden saydıkları Vachagan’ı kralları seçti ve Pers kralı Vagharshak da bu krallığı onaylayıp, magilerin üstlerindeki baskılarını durdurdu. Vachagan Yazdıgerd’in oğlu  ve  Aghuania kralı Vache’nin kardeşi idi, olup, yürekli, bilge , uzun boylu ve yakışıklı bir adamdı. İşleri yoluna koyduktan sonra pagan altar kuranlar, büyü ve fal işine girenler ve pagan rahipleri için ağır cezalar getirdi ve çoğu hristiyan olmaya zorlandı. Bir çok yerde piskoposluk, rahiplik ve danışmanlıklar kurdu. Katı kurallar Kambechan ve Aghuania için de geçerli idi, böylece yükselen  Kilise kurumsallığı onun zamanında tüm ülkeye yerleşti.

18.bölüm Tanrı’nın taçlandırdığı Vachagan  kendi köyü Rutak’da bir hristiyan okulu kurdu ve hristiyan olmayan muhtelif partilerin çocuklarını Hristiyanlık öğrensinler diye  bu okula yerleştirdi ve kendisi de zaman zaman bu derslere eşlik etti. O vakitler ölümcül gizemleri olan birkaç kadim kült vardı, onların varlığı eskiden beri bilinirdi. Pers marzpanları aslında onları defalarca yakalamış ama rüşvetle salıvermişti. Topraklarını bu kültlerden temizlemekte kararlı Vachagan onların peşine düştü  ve çoğunu idam edip, hırsız ve kötü insanları da topraklardan kovaladı.

19. bölüm Tsri şehrinde çeşitli mucize ve şifalandırmaya ev sahipliği yapan kilise hakkında.Hunların başpiskoposu Maskutk’lu Yunan’dan işitilene göre: Persian Argesatsik’in şehit ettiği Tsri rahibi ile Chighb adlı gencin  Tsri şehrine götürülen kalıntıları bulunmak isteyince Yakob adlı bir keşişin rüyasına  girdiler. Tsri valisi Xochkorik de aynı rüyayı görmüştü. Yanlarına iki rahip ve iki hizmetkar alıp kutsal emanetleri aramaya çıktılar ve bir kilisede buldular. Lahdin içinde yazıt vardı : “ben Grigoris, John’un babası aziz Zacharias ve Nicomedia’da şehit edilen Pantaleon’un cenazelerini buraya getirdim ve ben de burada öldüm.” Azizlerin naaşlarını çıkarıp, kutsal yağla ovdular , sonra lahdi Xochkorik yüzüğü ile mühürledi  ve ardından kral Vachagan’a bu muhteşem keşfi haber vermeye gitti. Büyük bir ayin tertip edildi. Aghuania kraliçesi  dindar Shushanik  azizler için bir altar yaptırdı ve beyaz bir öküz  koşulmuş araba ile bu altar  azizlerin bundan sonra dinlenecekleri yere götürüldü. Detaylı merasim için dört beyaz at kırmızı ipekle süslenmiş, kuyrukları kırmızıya boyanmış ve başlarına da birer altın taç konmuştu.  Menzile vardıklarında kırmızı altar dikildi, üstüne beyaz çadır gerildi, ve azizlerin kalıntıları da oraya yerleştirildi. Kralın oğlu yoktu ve bu merasimden oğul sahibi olmayı umuyordu. Öyle de oldu ve oğluna Pantaleon adını verdi. 

20-21. bölüm Vachanagan araştırmalar sonucu  Grigoris’in büyük deniz kıyısındaki  Vatnean ovasında şehit edildiğini öğrendi , öğrencileri onun bedenini  Amaras’daki Aydınlatıcı Gregory kilisesine getirmişti. Gregory’nin torunu olan Grigoris’i onurlandırmak üzere ülkesindeki tüm rahipleri şahsi mülkü Diwtakan köyünde topladı.Darahojlu rahip Matte Armenia  katoghikosu Yovanne's Mandakuni’nin (478-490) yüzüğü ile mühürlediği  Gregory, Hripsime ve Gayane’in kalıntılarını da getirmişti.  Üç gün süren toplantı boyunca kral adet olduğu üzere ayakta bekledi ve sonra yine büyük bir merasimle  bu yeni azizler de  aynı titizlikle diğer yoldaşlarının yanına yerleştirildi… Grigoris böylece Aghuanların resmi azizi ve kültü oldu. Bir süre sonra kral uyuklarken kendisi bir vizyon gördü, saray rahibi Manase idi. Amaras şehrine bağlı Karuech köyünden bir mesafede meşakkatli bir yolculuktan sonra başka bir kazı daha yaptılar ve yeni kutsal kalıntılar buldular; aynı özen ve ihtimamla onlara saygı gösterildi, Amaras şehrinde hiç rahip yoktu  ama köy manastırında bir rahip vardı. Ona, bu konuda bilgin var mı? diye sordular.

22. Bölüm: Manastır rahibi cevap verdi : Vekert’de Job adlı bir ermiş vardı, Artshak’da Parskank denen yerde vaazlar veriyordu. Buraya pek çok kez geldi ve aziz Grigoris’i onurlandırdı; bize bir gün Aghuania’nın kralı gelip onun kalıntılarını arayacağını söylemişti zaten. Oraya bir haç dikti ve kimse bu haçı yerinden çıkarmasın ama yerine daha büyüğünü koysun  diye tembihledi.  Rahip de bu yerde mucizelere şahitlik yapmıştı. Rahip sonra vaktiyle okula kaydolabilecek parayı temin için bu mezardan bir gobleti çalıp satan bir yabancının hikayesini anlattı. Rüyasında beyaz içinde bir piskopos onu azizin mezarında türlü işkencelere maruz kılmış ve adam uyandığında her tarafının çürük ve morlukla dolu olduğuna herkes şahitlik yapmıştı, hırsız sonra şifa aramaya Jerusalem’e gitti ama orada bile rüyada gelen bu cezalardan kaçamadı. O zaman Amaras’a dönen hırsız günahını buradaki rahibe itiraf etti, çalıp sattığı gobletin parasını ödedi ve haçın/mezarın  nerede olduğunu da gösterdi. Ve o zaman rahibin duası ile yaraları  ve rüyaları iyileşti.

O günden sonra buraya pek çok insan geldi, çocuksuzlar çocuk sahibi oldu, hastalar şifa buldu..

23.bölüm  Aziz Zacharias ve Pantaleon’un kalıntılarını bulan Tsiri valisi Xochkorik öyle uykusuna yattığına beyazlar giymiş 7 adam gördü. Yediler ona kutsal kalıntıların yerini işaret ettiler. Krala haber verdi ve heyecanla bir kazı başlattılar ama ilk seferde yanlış yeri kazmışlardı, sonra doğu kanadını kazdılar. (Bu kazıların hepsi beyaz çadır altında. Arkeolojik kazıları anlatıyora benziyor fikrimce) Kraliçe ve aristokrat karıları da hepsi kazıya katılmıştı; en sonunda azizin kalıntılarını buldular. Kral o zaman sırtındaki kraliyet cübbesini yere serdi, ve “tatlı şarap ile yıkanan kalıntıları cübbemde kurutun,” dedi. Amaras’tan bir rahip o zaman bu kalıntılardan bir parça çalıp hızla kaçtı. Ama Grigoris başka bir keşişe görünüp ona hırsızın kimliğini ifşa etti; böylece kafatası yerine döndü;

Kral Vachagan (bizim için /Doğulular için) Bizans imparatoru (Büyük) Constantin  ve Armenianların Arşak kralı Trdat gibidir. Vachagan Tanrı bilgisine, nura açılan kapı idi, ve pek çok insana model oldu. Karuechen böylece kutsal yerler arasına girdi; kral kıdemli başpiskopos Shuphaghishoy ile köye gitti ve köy girişinde saygı ifadesi olarak atlarından indiler  eğitimli ve hristiyan doktrinine uygun bir şekilde yürüyerek devam ettiler. Aziz  Grigoris hakkındaki söylenceler bu arada tüm Uti’ye yayılmıştı ve herkes tatlı kokulu tütsüler ve çiçeklerle onu görmek için yola koyulmuştu;  Kral ve başpiskopos bu arada kralın şahsi köyü Diwtakan’da kalıntıları merasimle dinlenecekleri yere koydu ve kutsal yağ ile takdislerini emretti. (Terter nehri üstü veya yakınındaki Diwtakan böylece Hac merkezi oluyor sanırım.)

Vachagan’ın Xnchik adlı bir kızı vardı. Onun adına bir dastakert ( mülk) inşa ettiren kral mülke kızının adını verdikten sonra buraya kutsal kalıntılardan bağışladı; kral kendisi için de aziz Zacharias’tan bir parça ayırdı ve daima yanında taşıdı; Diwtakan’daki mekan aziz Pantaleon adına inşa edildi ve burada günde 3 kez ayin düzenlendi.

26. bölüm. Altınci yüzyılAghuania kanonları hakkında

500-523 aralığında olmamız lazım. Aghuanların kralı Vachagan günlerinde piskoposlar, rahipler, asiller ve halk arasında çeşitli anlaşmazlıklar vardı ve kral  Mareri ayının 13’ünde Aghuen’de o sebepten geniş bir kurul toplama ihtiyacı duydu :

Ben, Aghuanların kralı Vachagan.  Partaw başpiskoposu Shuphaghishoy, Kapaghay piskoposu Manase, Hashu piskoposu Yunan, Anania ve Sahak, Uti piskoposu Pod,  kraliyet sarayı rahibi Tomay, Gayeguch rahibi Poghos, Tsri chorepiskoposu Shmawon, Darahoch rahibi Mate, Bed rahibi Abikaz, Manushay piskoposu Yovel ve Pamide ve Yakob, diğer rahipler, aristokratlar ve  Artsakh klan-başları ( nahapetk), Kaghankatuk klan lideri Bakur,  burada Aghuen’deki yazlık sarayımda bir araya gelmiş herkesin huzurunda duyuruyorum ki:

1. Köylerdeki rahipleri spritüel konuları Kutsal kitaba uygun olarak bağlı oldukları piskoposlardan öğrenecekler, ve ona yılda iki kez haraç ödeyip, yılda bir kez de hediye verecekler.

1. Rahiplerin ordinasyon ücreti dört dram ve deaconların ordinasyon ücreti 2 dramdır

1. Asiller ve kraliyet/aristokrasi üyelerinin her biri  ruhlarının kefareti için tam donanımlı bir at ve başka verebilecekleri ne varsa vermelidir ve süjeler hayatta iken bunu yapamaz ise o zaman vefatlarında varisleri (ailesi) borçtan yükümlüdür.

1. Bağ-bahçeçilikle uğraşanlar için de bu kural geçerlidir, onlar haraçlarını (emlak vergisi gibi galiba) rahiplerine verecektir. Ödeyecekleri haraç miktarı durumu iyi olan çiftçiler için 4 bushel  buğday (1 bushel/ griw 25-35 kg arası ağırlık birimi), 6 bushel arpa, 16 küp tatlı şarap; fakirler için yarım somun ekmek ve verebilecekleri kadar şarap olup, hiç toprağı bağı bahçesi olmayanlardan hiçbir şey alınmayacaktır. Hayvancılıkla uğraşanlardan koyunu olanlar bir koyun, üç koyun postu ve bir tekerlek peynir verecek, atları olanlar bir tay ve sığırları olanlar bir dana verecektir.

1. Bir asil, köylü veya herhangi bir yükümlü ölülerin hatırası için yıllık haraç ödemekten kaçınmayacak ve ne verebiliyorsa verecektir. Ölüler kazançlarının payından ayrı tutulamaz. Eğer merhumun atları vardı ise;  Kilise’ye o hayatta iken kendisi için hangi atı seçerdi ise o at Kilise’ye verilecektir ve eğer hayatta iken öküzü /mandası vardı ise, yine kendisi için hangisini ayıracaktı ise o Kilise’ye verilecektir.

1. Bir rahip veya keşişin manastırda uygunsuz davranışı keşfedilirse saygınlığı alınıp, sürgün edilir ve mülküne Kilise tarafından el konur.

1. Eğer manastır rahipleri çok ama cemaati az ise ve diğerinde cemaat çok ama keşiş sayısı az ise, o zaman büyük cemaat az sayıda keşişi olan manastıra verilir. (Birleşir ve liderlik cemaati çok olana geçer demek istedi herhalde)

1. Kavga eden ve kan döken bir hristiyan piskoposun önüne getirilir ve kanunlara göre cezalandırılır.

1. Büyük bir köye bakan bir rahip diğer köy için de atanmamalı. Köyler eğer birbirlerine çok yakın ise, o zaman ikisine tek rahip bakabilir. Bir rahip güdebileceği kadar koyuna çobanlık yapmalı.

1. Bir adam üçüncü dereceden akrabası kadınla evlenmemeli (aynı dedeyi veya nineyi  paylaştığı bir kadınla evlenmemeli); erkek kardeşlerinin karısı ile evlenmemeli.

1. Karısını haklı bir sebep olmadan terkeden veya bir kadınla nikahsız yaşayan; kanunsuz işlere veya cinayete karışan; büyücü ve kahinlere giden derhal kraliyet sarayına götürülmeli ve ölümle cezalandırılmalı.

1. Ölenler için abartılı yas törenleri hakkında  -hane başları ( tanuter) ve (varsa) aile ozanları/ ağıtçıları  tutuklanıp kraliyet sarayına götürülmeli ve cezalandırılmalı. Aileler o zaman abartılı yas tutmamayı öğrenir.

1. Lent gününde kurutulmuş veya taze et yiyenler, Pazar günleri kiliseye gitmek yerine çalışmaya devam edenler  ve kiliseye genelde gitmeyenler piskopos ve cemaat tarafından cezalandırılır.

1.  Lent (Quadragesima- 40 gün orucu) öncesi Cuma ve Çarşamba günleri et yiyenler bir hafta oruç tutmalıdır, eğer bu kefarete uymadığı rahibine şikayet edildi ise, o zaman köy ihtiyarı o kişiden bir öküz/manda alır ve rahibe verir.

1. Herhangi bir mükellef rahip veya deacon’u herhangi bir sebepten suçlar ise davasına piskopos bakar. İtiraf etmezler ve haklarındaki suçlamalar doğru çıkar ise, kanonlara göre cezalandırıldıktan sonra köyden sürgün edilmelidirler. Suç ispatlanamaz ise, rahip o zaman (yemin tekrarı gibi görülebilecek) bir ayinle görevine devam edebilir.

1. Eğer bir rahip meslekdaşları ve öğrencileri tarafından suçlandı ise ve onlar güvenilir ise  altar önünde ve cemaatin şahitliğinde  mabet ile ilişiği kesilir ve köyden sürgün edilir. Ancak suçlama yapanlar ile suçlanan arasında cemaatçe de bilinen bir husumet var ise ve suçlama haksız ise o zaman rahip görevine devam eder ve suçlayanlar uzaklaştırılıp, sürgün edilir. Suçlayanların haksızlıklarını itirafları durumunda manastır ilişkileri kesilmez ama kötü davranış devam ederse o zaman kanonlara göre cezalandırılırlar.

1. Piskopos ve rahipler krala aristokratlar hakkında şikayetçi olur ise;  söz konusu artistokrat kral huzurunda o köye  iki veya üç kilise veya tek köye bir manastır inşa ettirmeyi taahhüt eder. Kral, piskoposların onayı ile bu kilisenin gelirleri kıdemli kiliseye (vsam) ödenir.

1. Asiller tithe denen vergilerin (1/10 sanırım) yarısını baş kiliseye(bun) ve yarısını kendi yerel kilisesine öder.

1. Pazar günleri efendiler ve hizmetkarlar aynı kıdemli/baş kiliseye gidip dua eder. Yabancılar da kiliseye ibadet vergisi ödemelidir.

1. Asiller mülkleri üzerindeki herhangi bir din adamını  piskopos onayı olmadan görevden alamaz, atayamaz veya yerini değiştiremez. Herhangi bir rahip bulunduğu yerde bir asil veya cemaat tarafından tehdit edilirse, piskopos onaylamadan yerinden ayrılmasın.

1. Asil bir adam kilisesinde altar inşa eder veya buraya herhangi bir kutsal eşya veya kalıntı koyarsa bunu piskoposun bilgisi dahilinde ve izni ile yapmalı. Uymaz ise, kiliseden uzaklaştırılmalı ve piskoposa uygun bir tazminat ödemeli. Kanonun uygun gördüğü ödeme tamamlandıktan sonra o tekrar kutsanabilir.

1. Piskopos, rahip ve asiller bu anlaşmaya kral huzurunda uyacaklarını beyan ettiler.

Kral, kraliçe ve çocukları yanısıra bu konsile katılan herkesi Kilise ve piskoposlar kutsasın. Bu anlaşma kralın hramanatarı ( başdanışman gibi) Mutsik , hazarapet ( aslında albay karşılığı ama burada yaver gibi bir anlamda) Mirhorik, klan başları (azgapetk) Marut, Tirazd, Sparakos, Shama, Bakur, Aratan, Arces, Cesur Vardan, Gardman efendisi, Xurs, Germanosan, Xosken, Pirog ve Aghuania asillerini temsil eden patriarch tarafından mühürlendikten sonra Aghuania kralı Vachagan tarafından da yüzüğü ile mühürlendi.

27. bölüm Aghuania katoghikosu Grigoris’in şehadetinden sonra doğu topraklarında yaşayanların tekrar pagan idollere dönmesi ve Magi dininin tekrar başatlaşması hakkında. O vakit ilk kilise doktorlarından (vardapet) Mesrop ki Armenian, Aghuanian ve İbero-Georgianlar için harfleri vermişti; Jerusalem’e hacca gitti.

*doctor/ductor yetkin eğitmen,öğretmen anlamında sözcük olup sözcük aslında askerlikten gelir, eğitim çavuşu-subayı.

 Jerusalem’den  altın kaplama bir haç ve öğrencileri ile dönen Mesrop Armenia üzerinden Uti’ye ve oradan da Gis denen bataklık bölgeye geçti.  Gospelleri Uti, Aghuan, Lpink, Kaspk hatta Büyük İskender zamanında Caucasus eteklerine yerleştirilen Gargark ve Kamichik Heptaghkların (Hephtalit) yaşadığı  Choray (Derbend) geçidine kadar ulaştı  ve onlara unuttuklarını hatırlattı. Oradan dönerken Mors bataklık bölgesindeki prenslerin tehditlerinden sakınıp bir çukur kazdı ve üstündeki emaneti (haçı) oraya sakladı. Daha sonra buraya Gis’in Eski Kilisesi denen bir mabet inşa edildi; epeyce zaman geçtikten sonra Aranşahik kabilesinden prens Varaz Peroz bu kiliseyi yenilemek istedi ama içinde şehitlerin kalıntıları ve haçın olduğu örme kubbesini sökemedi.

28.bölüm  Aziz Mashtots’un vefatından (440) çok geçmemişti ki Aghuanialı dini öğrenciler bir araya geldi ve Jerusalem’e gidip, Elisha’nın öğretileri unutulmasın diye ders almaya karar verdi. Üç gruba ayrılarak yola çıktılar. Birinci grup Asorestan (Bitlis’ten Syria yolu) üstünden Jerusalem’e vardılar ve oradaki Hayat veren Ağaç’a saygılarını sundular; Bu öğrenciler Athanasius’un öğretmenliğine verildi; eğitimleri bittikten sonra altın ve gümüş süsler ve çeşitli kutsal kalıntılarla rahipler eşliğinde evlerine yola çıktılar.  Artshak bölgesinde sık ormanlar ve derin vadiler olan yerdekş Mets Kueank’a vardılar. Burada ikiye ayrıldılar. İlk grup kuzeye Asteghn Blur ( Yıldız tepesi) denen mevkiye gitti; diğeri güneye Trtuakan nehrini takip edip, Cghax denen ormanlık bir vadiye geldi.

30.bölüm  Rosmosok kralı kendi ordusu yanısıra Tubal  ve Hun kuvvetlerini de toplayıp Kur nehrini geçti ve Uti bölgesine girdi; Xaghxagh’da kamp kurup kuvvetlerine komutan atadı.(Merkezi ordusu, Tubal ve Hunlar da sağ ve sol kanatlar sanırım) her birine 11’in katları sayıda ordular verdi, 11’lik sistemdeler demek istiyor, minimum askeri birim 11 kişi yani. Bunlar Aghuania, Armenia ve Georgia topraklarını yağmaya gittiler. Ordunun üçüncü kanadı Paskalya zamanı Artshak’a gelmiş ve Mets Kueank’a saldırmaya başlamıştı. Chlax’daki Jerusalem kafilesi panikle emanetleri sarıp sarmaladı ve toprağa gömdü. Kısa sürede ölüm Astegh Blur’a geldi. Athanasius dahil rahipler hayatını kaybetti.  Tutsaklar arasında Taguhi adlı bir kadın vardı; Uti- Bagink köyünden çok varlıklı ve Jerusalem kilisesi bağlı dindar bir kadındı. Hunların generali bu kadının güzelliğinden etkilenip onunla evlenmek istedi ama Taguhi hayır deyince işkence ile şehit edildi.O gece bu yabancı prens ve askerleri uyurken bir rüya gördüler, Taguhi’nin şehit edildiği yerden nur yükseliyordu. O yere o vakit Yıldız Tepesi anlamında Astegh Blur adı verildi. Hun prensi o zaman derhal merhumenin cenazesinin uygun bir şekilde defni emri verdi, ardından gospelleri öğrenip, hristiyan oldu.

30.bölüm  dindar prens Theophilus paskalya vakti mahkumları serbest bıraktırdı ve kendi rahipleri ile inanan bir çok insan ile birlikte Uti bölgesine gelip  Kur üstündeki Chomak’atak köprüsü yakınında kamp kurdu; büyük kral Rosmosok epeyce yağma kaldırdıktan sonra Kur’un karşısına geçip doğu tarafında kamp kurmuştu. Orda sapkın inanışı için adaklar yapılmasını emretti. Hristiyan Theophilus ve Agistosean ordusu da kendi inançlarına göre sunular yaptı ve flamalarına haçı yerleştirdi. Rosmosok o zaman Theophilus  ile birlikte 30 adamını yakalattı ve onlara dedi ki : şimdiye kadar krallığımın en kıymetlisiydiniz. Ordumun üçte birini size emanet etmiştim. Size büyük onurlar verdim, niye ırkınızın şanlı tanrılarını bırakıp, hakkında bir şey bilmediğimiz başka dine geçtiniz?

*Taguhi’nin mucizesi ile hristiyan olan Hunlar bunlar anladığım kadarıyla, Hun komutan vaftizle Theophilus oluyor.

Isa’ya dönen cesur Theophilus krala “dünya hayatı geçici, önemli olan sonsuz hayat. Tehditlerinden korkmayız,” dedi ve o zaman Rosmosok tabi çok öfkelenip, kükredi ve hepsi orada şehit edilmesi emri verdi. Kutsal general Theophilus’un oğulları Movzes ile Aneroghosis, Agistrosean müfrezesi ile kaçmayı başardı ve  babaları gibi Hristiyanlık için ölmeyi göze alamadıklarından çok ayıplandılar. Güneye kaçan bu grup, yüksek dağlık bir yere çekildi. Merhametsiz kral da peşlerinden gitti. İnançlarından dönmeye onları ikna edemeyince kılıcı kullandı.  Orada dağın kuzey yamacında hepsi şehit edildi ve hepsi azizlerin arasına katıldı.

Birinci kitap burada bitiyor