Abhazya , coğrafi konumu ve tarihsel özellikleri ile eskiçağlardan günümüze kadar önemli bir merkez olmuştur. Her zaman araştırmacıların ve gezginlerin ilgisini çekmiştir. Yalnızca yakın çağlarda değil, en eski çağlardan itibaren Abhazya ile ilgili araştırmalar ve çalışmalar yapılmıştır. Antik ve Roma dönemlerindeki yazılı kaynaklarda ve daha eski dönemlerdeki yazılı kaynaklarda Ahazya ile ilgili bilgilere ulaşmaktayız.

 

18. yy’ın ikinci yarısında Karadeniz’in kuzeyindeki topraklar Rusların elinde idi. Rus araştırmacılar bu dönemde hem kuzeydeki topraklarda hem de Abhazya’da arkeolojik araştırmalara başlamışlardır.

 

Abhazya tarihi ile ilgli çalışmaları ilk duyuran Fransız denizci De La Motrei’dir. De La Motrei 1712 yılında Abhazya’da bulunmuştur ve yaptığı araştırmalarla bize Dioskuria kenti ile ilgili tarihsel bilgiler bırakmıştır. Bir diğer Fransız gezgin Ratie 1817 yılında Dioskuria kentinin kalıntılarından bahsetmiştir. Aynı yıl denizci Gamba bugünkü Sohum kentindeki kalıntıların eski Dioskuria kentine ait olduğunu ortaya çıkarmıştır. Avrupalı bilim adamı Frederik Debua ise 1833 yılında Abhazya’da arkeolojik araştırmalara başlamıştır ve Abhazya tarhi ile ilgili birçok çalışma ortaya koymuştur. 1

 

Abhazya’daki ilk arkeolojik kazı çalışmaları 1860 – 1870 yıllarında başlamıştır. Bu arkeolojik çalışmaları ilk başlatanlar Rus bilim adamı ve subay A.İ. Vvedenski, doğa bilimci – botanikçi V.İ.Çerniavski’dir. Bu kazılarda A.İ. Vvedenski başkanlığında 1869 yılında Huap köyünde taş bir mezar bulunmuştur. V.İ.Çerniavski ise diğer araştırmacılar gibi Dioskuria kentinin bugünkü Sohum kenti olduğunu belirtmiş ve kentin büyük bir kısmının deniz altında kaldığını söylemiştir. Abhazya arkeolojisi ile ilgili birçok eser bırakmıştır. V.İ.Çerniavski’nin çalışmaları Gürcistan, Moskova ve Petersburg’da yayınlanmıştır.

 

1882 yılında Abhazya’da bulunan Rus subay A.V.Komarov ise Psırdzha köyünde kilise inşaası sırsında ortaya çıkan arkeolojik materyaller ile ilgili yayınlar yapmıştır. Bu buluntular bugün Moskova Devlet Müzesinde sergilenmektedir.

 

1886 yılında Moskova’dan gelen bilim adamları V.İ.Sizov ve N.İ.Nikitin, Abhazya’nın başkenti Sohum ( Akua ) ve çevresinde, Kuıdrı nehrinin denize döküldüğü bölgede arkeolojik kazılar yapmışlardır. Bu kazılar Abhazya’daki ilk ciddi arkeolojik kazılar olarak değerlendirilmektedir. V.İ.Sizov bu çalışmaları 1889 yılında Moskova’da yayımlamıştır.

 

1896 yılında Sohum’da Latin harfleri ile yazılı bulunan bir taş yazıt bulunmuştur. Bu yazıttan anlaşıldığına göre Yunanlı yazar Flavi Arrian İ.S. 134 yılında Sohum’a gelmiş ve araştırmalar yapmıştır. V.İ.Çerniavski bu yazıt ile ilgili bir makale hazırlamış ve 1896 yılında Batum’da Çernamorski Vestnik adlı gazetede yayınlanmıştır. Ayrıca etnograf N.M.Albov da bu konu ile ilgili yazılar yazmıştır.

 

1900 yılında arkeolog P.C.Uvarova’nın yaptığı çalışmalar bize bronz kültürünün Abhazya’ya dışarıdan gelmediğini , Abhazya’nın yerel bir bronz çağı kültürü olduğunu göstermiştir.

 

1907 yılında Kafkas etnograf A.A.Miller, Gagra kenti ve çevresinde yaptığı araştırmalarla Abhazya’daki dolmenleri ortaya çıkarmıştır. Miller’in yaptığı çalışmalar öncesinde Abhazya’da dolmenlerin varlığı bilinmemekteydi. Açandara köyünde öğretmen olan E.F.Mitafidi’nin haber vemesi ile V.İ.Strajev de 1925 yılında Açandara köyü ve çevresindeki dolmenleri ortaya çıkardı.

 

1922 yılında Abhazya Sovyetler Birliğinin egemenliğine girdi. Bu süreçte Abhazya’da Abhaz Bilim Kurulu oluşturuldu. Kurulun başkanlığına bilim adamı N.İ.Marr getirildi. Böylece bilimsel toplantılar, yayınlar ve kitaplar hazırlanmaya başlandı.

 

Moskova Üniversitesinden profesör A.Ş.Başkirov başkanlığında 1925 yılında Sohum kentinde arkeolojik araştırmalar başlatıldı. Bu çalışmalarda daha çok Roma ve Orta Çağa ait buluntular ortaya çıkarılmıştır. 1930’lu yıllarda arkeolog M.M.İvaşçenko da Abhazya tarhi ile ilgili birçok araştırma yapmış ayrıca Abhazya Müzesi Bilim Kurulu Başkanlığını yürütmüştür. M.M.İvaşçenko’dan sonra Abhazya için çok önemli çalışmalar yapan bilim adamı L.N.Soloviov’dur. L.N.Soloviov 1930’lu yıllarda Abhazya’daki en eski yerleşim yerlerini ortaya çıkarmıştır.

 

1934 – 1936 yıllarında Abhazya SSCB Bilimler akademisinden akademisyen İ.İ.Meşçaninov ,yapılan arkeolojik kazıların başkanlığını yürütmekteydi. Bu arkeolojik kazılara katılan bilim adamları ise S.N.Zamiatin, M.Z.Paniçkin, A.N.Kalandaze, P.İ.Boriskovski ve A.P.Krasnov’dur.

 

Arkeolog L.N.Soloviov 1934 yılında Yaştuha köyünde eski bir yerleşim yeri ortaya çıkardı. Çalışmalar bu yerleşim yerinin dünyada bilinen en eski taş çağı ( paleolotik dönem ) yerleşim yeri olduğunu gösterdi. Yaştuha’da arkeolojik çalışmalar günümüzde de devam etmektedir. Yaştuha benzeri birçok yerleşim yeri bulunmuştur ancak Yaştuha arkeoloji bilimi açısından günümüzde de önemini korumaktadır. 2

 

1935 – 1936 yıllarında Oçamçıra kentinde yapılan iskele inşaatı sırasında arkeolojik buluntulara rastlanmıştır. Buradaki arkeolojik çalışmaları L.N.Soloviov, M.M.İvaşçenko, B.A.Kuftin yürütmüştür. Kazılar sonucunda antik kaynaklarda adı geçen Gienos kentine ait kalıntılar, erken bronz çağına ait bir yerleşim yeri, erken ota çağa ait bir yerleşim yeri ortaya çıkarılmıştır. Gieonos kentinde detaylı arkeolojik kazıları 1981 – 1984 yıllarında Abhaz arkeologlar G.K.Şamba, C.M.Şamba yürütmüşlerdir. Böylece Gienos kenti kalıntılarının İ.Ö. VI.-IV. yüzyıllara ait olduğu belirlenmiştir. İ.S. V.-VI. Yüzyıllarda ise yeni bir yerleşim kurulmuştur. 3

 

1953 yılında A.A.Esseni, L.N.Soloviov başkanlığında Sohum’da arkeolojik kazılar yürütmüştür. A.L.Lukin ise Eşıra ve Psou arasındaki bölgede bulduğu arkeolojik materyallerle ilgili kitabını 1941 yılında Leningrad’da yayımlamıştır.

 

Abhazya’da ilk profesyonel Abhaz arkeolog M.M.Trapş’dır. M.M.Trapş ilk arkeolojik kazısına 1948 yılında kendi köyü olan Kulanırhua köyünde katılmıştır. Kulanırhua köyündeki arkeolojik buluntular ile ilgili kitap 1962 yılında Sohum’da yayınlanmıştır. M.M.Trapş Kulanırhua köyündeki kazılarda 2600 – 2700 yıl öncesine ait buluntular ortaya çıkarmıştır. 1951 yılında ise Sohum kentinde kazılara başlamıştır. M.M.Trapş’ın yaptığı arkeolojik çalışmalar 4 cilt halinde kitap olarak yayınlanmıştır.

 

1952 yılında ise Pitsunda kentinde arkeolojik kazılar başlamıştır. Burada yürütülen kazılarda önce A.M.Apakidze daha sonra G.A.Lordkipanidze başkanlık yapmıştır. Pitsunda kazılarında M.M.Trapş ve Pitsunda Müzesi müdürü Z.V.Agırba da görev almıştır. Pitsunda’daki bu çalışmaların ardından " Великий Питуинт " adlı kitap basılmıştır. Kitabın yazarları ise G.K.Şamba, L.A.Matsuleviç, L.A.Şervaşidze, İ.G.Tsitsişvili, O.D.Lorkipanidze, T.K.Mikeladze, D.A.Hahutaişvili, G.F.Dundua, R.M.Ramişvili, A.B.Bohoçadze, H.Ş.Kiguradze’dir.

 

" Sohum Steli " olarak adlandırılan rölyef tekniği ile yapılmış mermer stel , 1953 yılında Basla nehrinin denize döküldüğü kısımda bulunmuştur. Sohum Steli’ni bilimsel olarak arkeolog M.M.Trapş incelemiştir. Buluntunun İ.S. V.yüzyıla ait bir mezar steli olduğunu belirlemiştir. 4

 

O.M.Çaparidze de 1955 – 1956 yıllarında Eşıra’da bulunan dolmenlerle ilgili bir arkeolojik kazı yürütmüştür.

 

1958 – 1959 yıllarında Sohum’da Abhaz Enstitüsü adına, M.M.Trapş başkanlığında bir arkeoloji kazısı yürütülmüştür. Aynı yıllarda yine Sohum’da Gürcistan tarih, arkeoloji, ethorafya enstitüsünün çalışmaları da devam etmiştir. Bu çalışmaların başkanlığını ise A.M.Apakidze yapmıştır.

 

Tsabal bölgesindeki arkeolojik çalışmaları ve kazıları ilk başlatan M.M.Trapş’dır. 1959 yılında başlamıştır araştırmalar. Daha sonra İ.N.Voronov, O.N.Bgajba, M.M.Gunba, L.G.Hruşkova da bu çalışmalara katılmışlardır.

 

1970 yılından itibaren Abhazya’nın birçok bölgesinde düzenli arkeolojik çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. Bu çalışmaları yürüten bilim adamları V.V.Bjania, V.V.Gunba, İ.İ.Tsnaria, C.M.Şamba, A.N.Gabelia, D.S.Bjania, M.H.Huartskia, B.S.Kobahia, B.M.Baramidze, G.G.Phakadze, G.T.Kvikevelia’dır.

 

1980 yılında arkeolog L.G.Hruşkova başkanlığında Tsandrıpş kilisesinde büyük bir kazı yapılmıştır. Abhazya’da Hrıstiyanlığın ilk kilisesi olarak bilinmektedir. Kilise IV. yy’da Vifleem’de, VI.yy’da Konstantinopolis’de yapılan kiliselere benzemektedir. Tsandrıpş kilisesinin içinde çok sayıda mezar tespit edilmiştir. Ayrıca üzerinde " Abasgias " yazılı mermer bir taş da bulunmuştur. Tüm buluntuların gösterdiği yapını Geç Antik Dönemden Erken Orta Çağa kadar kullanılmış olduğudur. Benzer bir kilise de Alahazı’da bulunmuştur.

 

Lıhnı Sarayı’nda ise 1978 – 1984 yıllarında araştırmalar yapılmıştır. Buradaki ilk çalışmaları yürütenler İ.İ.Tsnaria, M.M.Gunba, G.K.Şamba, C.M.Şamba, N.Şenkao’dur. Geniş bir çalışmada L.G.Hruşkova yapmıştır.

 

Lıhnı Sarayı’nın içinde kuzey duvarına 2 tane 6 köşeli yıldız resmedilmiştir.Bu motif Abhazya’da ilk kez burada görülmüştür. Yapının güney kısmında içinde 71 adet sikke bulunan bir küp ele geçirilmiştir.Bizans ve Gürcü sikkeleridir. Lıhnı Sarayı’nın 9.-10. yy’larda yapıldığı düşünülmektedir.

 

GÜNÜMÜZDE YÜRÜTÜLEN ARKEOLOJİK ÇALIŞMALAR

 

KULANIRHUA

 

Gudauta şehri Kulanırhoa köyündeki arkeolojik kazılar 1985 yılında başlamıştır. Kazı başkanlığını Z.G.Hondzia yürütmektedir. Köyde," Osiaa Tepesi " denilen bölgede Bronz Çağından Geç Antik Çağa kadar tarihlenen buluntular ele geçirilmiştir.

 

Tespit edilen yerleşim yerinde iki kültür katmanı tespit edilmiştir. Erken Bronz Çağı – İ.S. 10.-8. Yüzyıllara aittir. Antik Çağ – İ.S.2.-3.-4. yüzyıllara aittir. Yerleşim yerinin yakınında Bronz Çağına ait mezarlar, seramikler, bronz parçalar, bilezik, düğmeler, cımbızlar bulunmuştur. Kolhida kültürüne ait resimli bir seramik parçası da ele geçmiştir. Ayrıca Sarmat dönemine ait kamalar bulunmuştur. Antik Çağa ait baltalar ve yüzük bulunmuştur. Çok sayıda Geç Antik Çağa tarihlenen kadın ve erkek mezarları ortaya çıkmıştır. Birçok sikke bulunmaktadır. Kazılar devam etmektedir. 5

 

SOHUM KALE

 

Sohum Kale’deki arkeolojik çalışmalar 1999 yılında başlamıştır. Kazı başkanı A.N.Gabelia’dır. Burada farklı kültür katmanları görülmektedir. Roma, Bizans, Osmanlı ve Rus dönemlerine ait buluntular karşımıza çıkmaktadır.

 

Buradaki önemli buluntulardan biri eski Yunanca bir yazıttır. Çok sayıda yerel üretim seramik kaplar bulunmaktadır. Türkiye Sinop şehrinden ticaret yolu ile gelen seramikler çıkmaktadır. Roma ve Bizans dönemlerine ait pişmiş toprak lambalar, figürinler bulunmuştur. Bizans dönemine ait yapı parçaları çıkmıştır.

 

2003 yılında arkeolog D.S.Bjania’nın yürüttüğü çalışmada kilise yapısı ve iyi durumda yer mozaikleri ortaya çıkmıştır. Kilise yapısı İ.S.V.yy’a tarihlendirilmiştir.

 

Kazı çalışmaları devam etmektedir. 6

 

AKARMARA

 

Akarmara - Cantuh bölgesinde kazı çalışmaları 2003 yılından beri devam etmektedir.Kazı başkanları Abhazya’dan A.İ.Capua, Rusya’dan arkeolog A.Skakov’dur.

 

Buradaki arkeolojik buluntuların tarihi İ.Ö. 12.yy’dan İ.S. 1.yy’a kadar gelmektedir. Bulunan materyaller daha çok bronz, antik ve hellenistik dönemlere tarihlenmektedir. Mezar buluntuları, seramikler, Kolhida kültürüne ait sikkeler bulunmuştur. Kazı çalışmaları devam etmektedir. 7

 

OTHARA

 

Gudayta şehri Othara köyü kazılarına 2008 yılında Abhazya İnsani Bilimler Enstitüsü tarafından İ.İ.Tsinaria başkanlığında başlanmıştır. Çalışmalara katılan arkeologlar D.S.Bjania, G.E.E.Trapş ve sanat tarihçisi S.M.Sakania’dır.

 

Othara kurganında 2010 yılında bir kadın gömüsü bulunmuştur. Bulunan mezar ve yerleşim yeri İ.Ö. VII.-V. bin yıllarına tarihlenmektedir. Taş baltalar, toprak kaplar, taş aletler ele geçmektedir. Bulunan meyve tohumları botanik enstitüsü tarafından incelenmektedir. Othara kurganı Neolitik Dönemden Bronz Dönemine kadar tarihlenmektedir. Kazılar devam etmektedir. 8

 

AKUA BAA

 

Buradaki kazı 2009 yılında B.Gunba başkanlığında başlamıştır. Antik Dönemden Ota Çağa kadar materyaller bulunmuştur. Seramik kaplar, amforalar, bardaklar çıkmaktadır. Çalışmalar devam etmektedir. 9

 

CAL

 

Oçamçıra bölgesinde Cal ve Akuaskia tepesinde yürütülen çalışmalar 2010 -2011 yıllarında yapılmıştır. Kazı başkanı S.M.Sakania’dır. Burada bir kilise ortaya çıkarılmıştır. Kilisenin duvarları 5 – 6 m. yüksekliğindedir. Kilise İ.S. 11.- 12. yy’lara tarihlenmektedir. Ayrıca İ.S. 5.- 6. yy’ tarihlenen ikonalar bulunmuştur. 10

 

LAKOBA CADDESİ

 

2010 – 2011 yıllarında 5 ay süre ile Sohum Lakoba Caddesi’nde kazı çalışması yapılmıştır. Kazı başkanlığını V.V.Bjania yürütmüştür. İ.İ.Tsinaria, Z.G.Hondzia, A.N.Gabelia, A.İ.Capua, S.M.Sakania, A. Agumaa, B.Gunba, G.E.E.Trapş çalışmalarda görev almışlardır.

 

Kazıda Antik, Hellenistik, Roma, Osmanlı, Rus dönemlerine ait buluntular ele geçmiştir. Önemli buluntulardan bir tanesi Hellenistik Döneme ait su kuyusudur. Osmanlı Dönemine ait sikkeler, lüleler, seramik parçaları, toprak kaplar, yapı parçaları, cam eşyalar, kemikler bulunmuştur. 11

 

KOGONİA CADDESİ

 

Sohum Kogonia Caddesi kazısı 2011 yılında A.Agumaa başkanlığında yürütülmüştür. Kazı çalışmalarında İ.İ.Tsinaria, V.V.Bjania, Z.G.Hondzia, A.N.Gabelia, G.Sangulia, A.İ.Capua, R.Bartsıts, , B.Gunba, G.E.E.Trapş görev almışlardır.

 

Burada 4 mezar ve kırık halde Latince bir yazıt bulunmuştur. Çok sayıda yerel üretim seramik kaplar çıkmıştır. Cam eşyalar, seramik kaplar, amfora parçaları, yapı parçaları, kemikler bulunmuştur. Antik ve Roma dönemlerine tarihlenmektedir. 12

 

BEDİA KİLİSESİ

 

Bedia Kilisesi kazısı 2011 yılında Prof. O.Bgajba başkanlığında başlamıştır. Çalışmalara A.Agumaa ve S.M.Sakania katılmıştır. Bölge İ.S.5.yy’a tarihlenmektedir. Kilise ise İ.S. 10.- 11. yy’lara tarihlenir. Çatı kiremiti, seramikler, mezar, yeşil-sarı-kırmızı renklerde mozaik için kullanılan cam parçaları bulunmuştur. 13

 

ANHUA KÖYÜ

 

Gudauta şehri Anhua köyü kazısı 2013 yılında Abhazya İnsani Bilimler Enstitüsü tarafından başlatılmıştır. Kazı çalışmaları devam etmektedir. Kazı başkanlığını arkeolog G.E.E.Trapş yürütmektedir. Denetleyici olarak görev alanlar Doç. İ.İ.Tsinaria ve Prof. A.H.Gabelia’dır.

 

Kazıda 3 mezar tespit edilmiştir. Bir gömüde iskelet tam olarak bulunmuştur. Eşyaları ile gömülmüştür. 2 mızrak ucu, kama, 2 fibula, kemer tokası ölü ile gömülmüştür. Baş kısmında 35 cm. yüksekliğinde bir toprak kap bulunmuştur. Diğer mezarlarda eşya yoktur ve kemik parçaları bulunmaktadır. Ayrıca çok sayıda seramik kap parçası çıkmaktadır. Buluntular İ.S. V.-VI. yy’lara tarihlenmektedir, yerel üretimdir. Tsabal kültürü ile bağlantılı görülmektedir. 14

 

 

 

BİBLİOGRAFYA

 

Г.К. Шамба, Древний Сухум, Сухум, 2005

М.М. Трапш, Труди-2, Сухум, 1969

G.K. Şamba , Abhazya’nın Arkeolojik Eserleri , İst., 2008

М.К. Хотелашвили-Инал-Ипа, А8сны А0оурых А8хьаразы Ашъйъы, Айъа, 2010,

С.М. Шамба, Гюэнос-1, Тибилис, 1988

А.Н. Габелиа, Археологиа, Айъа, 1999

Kulanırhua Kazısı Başkanı Z.G.Hondzia

Sohum Kale Kazısı Başkanı А.N.Gabelia

Akarmara- Cantuh Kazısı Başkanı A.İ.Capua

Othara Kazısı Başkanı İ.İ.Tsinaria

Akua Abaa Kazısı Başkanı B.Gunba

Cal Kazısı Başkanı S.M.Sakania

A.E. Arkeoloji Bölümü Başkanı İ.İ.Tsinaria

Arkeolog G.Sangulia

Sanat Tarihi Uzmanı S.M.Sakania

Anhua Köyü Kazısı Başkanı G.E.E.Trapş

Mihail Trapsh ilk Abhaz arkeolog

Afon - Anhua köyü arkeoloji kazısı alanı.

Asker Mezarı Asker mezarı M.S.V.-VI

M.S. V. -VI. yüzyıl